Меню
16+

Сетевое издание «Бабаюртовские вести»

13.03.2020 11:10 Пятница
Категория:
Если Вы заметили ошибку в тексте, выделите необходимый фрагмент и нажмите Ctrl Enter. Заранее благодарны!

Уьстюнлюкге къошум этгенлер арабызда яшай

Автор: Бадюр ГьАЖИМУРАТОВ
загьматны ветераны

Гьар заман давну йылларын, Уьстюнлюкню гюнюн эсге алсакъ, давну йылларында эл учун, оьз Ватаны учун азиз жанын аямагъан аталар гёз алгъа гелип токътай.

Ону да аслу себеби аталар душмангъа къаршы бетге-бет турдулар, шонча гючлю савутлангъан немис-фашист елевчюлени ерине салдылар. 1945-нчи йылны 8-нчи майында савлай дюньягъа эркинлик бердилер. Оланы къоччакъ, игит ишлери халкъны эсинден таймай ва таймажакъ.

Мен бугюнгю макъаламда давну йылларында авлакъларда загьмат тёкген 9 йылдан 14-15-16 йылгъа ерли, буссагьатда да бизин арабызда яшап турагъан, гьали оьзлер улланалар болгъан къатынланы гьакъында болажакъ. Оланы экевю Бабаюртда, бириси Хасавюртда, къалгъанлары Хамаматюртда яшап туралар.

Гьали тезде Хасавюртгъа барып йыллары 100-ге ювукълашгъан юртлум, хыйлы йыллар юртда муаллим болуп тургъан Нисахан Алимханова булан ёлугъуп болмадым, къалгъанларыны уьйлерине барып, баянлыкъ алдым.

Марзият Шагьболатова (Дукуева) 1927-нчи йылда тувгъан, о йылланы гьакъында айта туруп, булай деди:

-Мен оьзюм Магьачкъалада тувгъанман. 1935-нчи йыл Дагъыстанда колхозлар къурулагъан заманлар, атамны кулак деп ат да тагъып, башгъалар булан сюргюн этдилер ва Орта Азиягъа Къазахстангъа Жамбульский районгъа чыгъарып йибердилер. О йыл биринчи класда охуй эдим. Дав башлангъанда магъа 14 йыл бола эди. Дав себепли болуп охувубуз да бёлюндю, мени тенгимдеги къазакъ къызлардан, уланлардан совхозда бригада къурулду. Яшлар кёбюсю тувар, къой фермаларда, къызлар буса авлакъ ишлерде ишлей эдилер. О заман совхозда шекер чита, гьайванлар учун чита, гьабижай, арпа, будай, сулу, тари чачыла эди. Аслу гьалда биз читагъа да, гьабижайгъа да къуллукъ эте эдик. Чита гьабижай булан чыгъарыла эди, шо саялы бригадалар экиге бёлюнюп, бирлери читагъа, бирлери гьабижайгъа къуллукъ эте эдилер. Чита сувну кёп сюеген оьсюмлюк, ону учун бираз тамурлашгъанча, чалт сийрек этип, сонг сув сала эдик. Бригадирлер гюндюзлер исси бола деп, бизге сувну гече салдыра эдилер. Сув салагъанда, тарлавну ягъасында ер-ерде къый яда тезеклер болма герек эди. Неге десе, биз сувну ичинде туруп, уьстюбюз сув бола эди, сонг гезик булан шо къыйлардан янгъан отну къырыйында олтуруп, опуракъларыбызны къурута эдик, бирлери сувну бойлай эди, эгердим, артыкъ сув гетсе, эртен бригадир уруша эди, биз яшлар экенге: -Дагъыгъа сакъ болугъуз, деп гетип къала эди.

Гьабижайгъа да гюндюзлер шолай къуллукъ этиле эди. Буланы ишлери енгил болгъанда, ашлыкъ къайтарыв ишлер башланып, ашлыкъны оракълар булан оруп, сонг кюлтелер этип, комбайн гелегенде кюлтелени чечип комбайнгъа ташлап, авлакъ бошагъанда буса, 9-10 йыллыкъ яшлар будай баш жыйып башлай эдилер.

Авлакъдагъы ашлыкълар къайтарылып битгенде, мамукъ чёплев башлана эди. О бек къыйын иш. Авлакъны узунлугъу 6 чакъырым. Фартуклар да булан эртен сегизге ярымда ишге гиришсенг, эки сыдыраны башына къаш къарала туруп чыгъып къала эдик. Шонча авлакъда ишлеп, ахшам уьйге къайтагъанда, бирибизде арыгъанбызны билдирмегенбиз. Муна шолай шо давну 4 йылын битдирдик. Ахырда, 1957-нчи йылда бизге юртгъа къайтма имканлыкъ болду. Къайтып, узакъ къалмай, бизин булан Къазахстанда болгъан, 1942-нчи йылдан 1944-нчю йылны 23 февраль айы болгъунча давда ортакъчылыкъ этген Шарабдин Дукуевге эрге чыкъдым. Ол гьали тезде гечинди. Уланымны да, 3 де къызымны яшларыны яшлары ялкъма къоймай. Шолар булан заман йиберип, яшап тураман.

Зубайдат Эльмурзаева (Абдуллаева) 1929-нчу йылда Хамаматюртда тувгъан.

-Магъа 12 йыл болагъанда, 1941-нчи йыл дав башлангъанча, анабыз Кабахан гечинип, мени де, уланкъардашым Айнудинни де, къызардашым Нисаханны да Патимат Абукованы анасы Ижы (о мени анамны къызардашы бола эди) сакълады. Дав башлангъанда магъа 12 йыл битген. Мен 5-нчи классда охуйман. Дав багьана болуп охув бёлюндю, яшлар янгыз 4-нчю класгъа ерли школагъа бара эдилер.

Бизге ишге бар деп айтагъан бирев де ёкъ эди, тек гиччи казалар да алып, аналар, уллулар булан гьабижай тарлавларда чёп алып бола эдик. Хоншуларым Ханбике, Узупат ва шолай кёплер гьабижай чёпде, будай баш жыйывда, будайны сыдырадан жыйып, кюлтелер этип комбайнгъа сала эдик, бир-бирде комбайн будайны чагъарагъан кююнден кепленип, гече орта болгъанча къала эдик, артыбыздан уллулар гелип алып гете эди. 1942-нчи йылдан сонг колхоз мамукъ чачып башлады. Гьона о барындан да къыйын эди. Мамукъну чёбюн алып битгенде, уллулар сув сала эди. Мамукъну бишеген вакътиси — октябрь-ноябрь айлар, шо заман 10-12 йыллыкъ къызлар инбашыбызгъа фартукларда тагъып, етишмегенлер уьйлеринден гиччи дорбалар алып чёплей эдилер. О заман яшлагъа да бир мезгил аш чы бере эди, дагъы якъдан кёмек ёкъ эди. Бир-бирде явуп къалса, яшлар жыйылып окоплар къазагъан аналаны янына да барып, окопну хырында эре туруп, оланы ишлейген кююнден кеп ала эдик.

1945-нчи йыл май айда дав битгенни билдиргенде сав юртну халкъы артезианны къырыйындагъы уллу майданда жыйылды.

Сонг давгъа гетгенлер аста-аста къайтып башлады. Тек юртлуланы кёп яны гелмеди. Дав битип бираздан, мени гелешип, Баймурза Эльмурзаевгъа эрге берди. Экибизни де 11 яшыбыз болду. Гьукумат магъа «Игит ана» деген сыйлы юлдузну да берди. Бугюн Зубайдатны авлетлерини 28 авлети бар.

Пахуй Саракъавовна Боявова (Шихаева) 1930-нчу йылда Хамаматюртда сабанчы агьлюде тувгъан. -Биз ожакъда алты яш бар эдик. Экевю гиччилей дюньядан гетип, къызардашларым Тахый, Халипа, эркъардашым Изамит къалдыкъ. Бугюнлерде менде, Халипада къалгъанбыз.

1941-нчи йылда дав башланып, атабыз давгъа гетип, биз 4-де яш анабыз Бакюш, атабызны къызардашы Нюрай булан къалдыкъ. Давну башлапгъы гюнлеринден тутуп биз хоншу яшлар, къызлар ашлыкъ къайтарылып битген сонг къолубузгъа гиччи дорбалар, асарлар алып, будай, арпа, сулу башлар жыйма бара эдик. Бир-бирде биз бригадирге къарап турмай, тарлавгъа етишгенде арабыздан бираз эслиси бизин тюзюп, гьарибизге 2 абат генгинден ерлер берип, ишни башлай эдик. О замангъы колхозну бригадири Магьмут Забитов гьар заман уьстюбюзге гелип: -Гьайт, къоччакъларым, молодецлерсиз, сизге гьакъ юрекден баракалла болсун, — деп айта эди. О бизин тюшден сонг ишлеме къоймаса да, биз огъар тынгламай ишлеген гезиклерибиз кёп болгъан. Ондан къайры да биз ашлыкъ къайтарылагъанда комбайн йыкъгъан ашлыкъны чалгъылар булан чалып, чалынгъанларын къуругъандан сонг уллулагъа кёмек этип кюлтелер этип, сонг комбайн гелип къалса, о кюлтелени бузуп, комбайнгъа салып, ашлыгъын ала эдик. Шо комбайн ишлейген кюйден кеп алып, нече керен къап-къарангыда, гече ортадан сонг къайтгъан гезиклер болгъан. Тек бир-бир уланлар, къызлар шолай авур ишлени гётермей, кёбюсю авруй эдилер. Биз къызардашым Тахый булан шо йылланы аврумай оьтгердик. Дав битип, атабыз эсен-аман, сав саламат давдан къайтып гелди, янгы яшав башланды. Амма юрекде шатлыкъ гьис этилмей эди. Неге тюгюл, юртну кёп яны давдан къайтмай къалдылар. Мен гьали дюньяда парахатлыкъ болгъанны, адамлар давсуз яшагъанны сюемен, -дей.

Пахуй баживню 7 яшы, олардан тувгъан 20 ва оланы да 38 авлети бар. Бугюнлерде ол шолардан къуванып яшап тура.

Мануя Гьажимуратовна Бокаева (Хосанова) 1931-нчи йылда августну 15-де Хамаматюртда тувгъан. -Магъа он йыл болагъанда мени эки де уланкъардашларым Абдурагьим ва Абуталиб арт-артындан давгъа гетдилер. Абдурагьим амалыма давдан къайтып, юрт школада дарс бермеге насип болду, тек гиччи амалым Абуталиб къайтмады. Къайтмагъанланы эсгерсем, яшым Бадюр, юртдан кёп адам къайтмады. Сени атангны сени йимик таный эдим, эки де агъа-ини Шагьболат ва Абит давдан къайтмадылар. Оланы къайсын бирин айтайым, олар буссагьатда да мени юрегимден таймай.

Гьали мен сагъа дав йылларда мени йимик къызлар, уланлар не йимик ишлер этгенибизни айтайым. 1941-нчи йыл дав башлангъанда юртлуларым давгъа гетеген арбаланы гёрюп нечакъы йыласакъда, биз этип болагъан зат ёкъ эди. Шо саялы биз хоншу къызлар жыйылып, башлап будай баш чёплеп юрюдюк, сонг бираз заман гетип, гиччи казалар да алып гьабижай, будай чёпге юрюдюк.

1942-нчи йылда бизин авуллу къызлар жыйылып, бригада къурдукъ. Яшлар 4-5 класны охуп битип, колхозгъа къошулуп къалды. Шолай кёп пагьмулу охувчуланы охуву бёлюндю. Тек орамда бошуна юрюйген 9-10 йыллыкъ яшланы гёрмей эдинг. Бары да авлакъда бола эдилер.

Яшлагъа бригадирлер гелип иш тапшуруп, кёбюсю бригадалар оьзлени арасындан бираз къаркъаралысын, кёп загьмат тёгегенин звеновод этип сайлай эди. Ариги авулдан Зубайдат Абдуллаеваны, Ханбике Ягьяеваны ва шолай башгъалары чыгъа эди. Мени де яшланы бригадасына звеновод этдилер. Бизге кёмекге 2-3 къатын да бола эди. Кёбюсю гьалда гьабижайны, будайны чёбюн, сонг ашлыкъ къайтарыв битгенде, авлакъда будай башлар да чёпледик. Бир-бирде гечелер де къалгъанбыз. Къарахырда, юртавулгъа чёпге барагъанда арбалар болмай, яяв юрюп гетген гезиклерибиз де болду. Биз гёрген чакъы затны айтып йиберсек, кёп зат бар. Неге тюгюл, эренлер давгъа гетип, бары да намус къатын-къызны, къарт гишилени башында эди. Ахырда 1945-нчи йыл дав битип, бизин халкъ эркинликге чыкъды. Узакъ къалмай мени де давну актив ортакъчысы Яндархан Бокаевге эрге бердилер. Бизге 9 авлет: 6 улан ва 3 къыз тувду. Бугюнлерде оланы авлетлеринден ва оланы да авлетлеринден сююнюп яшайман. Дюньягъа парахатлыкъ тилеймен, таман бизин халкъ гёрген къыйынлыкълар, – деп сёзюн битдирди.

Патимат Пашаевна Зубакова (Даудова) 1927-нчи йылны 11-нчи январында Хамаматюртда тувгъан. Патимат баживню эс тапгъан йыллары дав йыллагъа рас геле. Патимат 3 класда охуп турагъанда анасы оьлюп атасы булан къала. Шо саялы охувун узатма бажарылмай, колхозгъа ишге чыгъа. Дав башлангъанда Патимат баживню яшаву да алышына. Олар яшавгъа башгъача къарайлар, уллулар булан бирге ишге баралар. Патимат оьзюнден 3 йылгъа гиччи къызардашын хоншулагъа къоюп, тюш болгъанда гелип, ону ашатып, юхлатып гете. Тенглилери булан бирче Патимат уллулагъа кёмек эте, гьабижайгъа, будайгъа чёпге бара, ашлыкъ къайтарылып битгенде будай баш да жыялар. Гьабижайны оракълар булан оруп, тёбелер этип, сонг гечелер де къалып арчыллап гьукуматгъа тапшура. Будайны шолай эте болгъан. Чалгъылар, комбайн чалгъан ашлыкъны бир-эки гюн къурума къоюп, кюлтелер этип, комбайнгъа салып ашлыгъын ала болгъан.

Къызылюртда аэродром къурулагъанда Патимат юртлусу Чубай Адамова да булан 6 арбагъа тарыкъ-герекни де салып, шону къурулушуна кёмек этме баралар. Дав битип 1946-нчы йыл юртлу улан Микайыл булан уьйленелер. Агьлюсю де колхозда тюрлю-тюрлю ишлени этип юрюй. Насипли ожакъда 8 авлет: 6 къыз ва 2 улан тува.

1952-нчи йыл Патимат бажив агьлюсю Микайыл агъав булан Бабаюртгъа гёче. Ол яшавда бир де бош тургъан адам тюгюл. Пенсиягъа чыкъгъанча ишлеп тургъан. Амма ону тёкген загьматы негьакъ гетмеген. 1966-нчы йыл ол «Материнская слава» деген орденни 3-нчю даражасы, 2005-нчи йыл «Ватан давну ветераны», «Къайратлы загьматы учун», Ватан давну 50, 60, 65, 70 йыллыгъына, «Загьматны ветераны» деген медаллар булан савгъатлангъан.

Бугюнлерде олжасы Микайыл агъав ёкъ. Патимат баживню авлетлерини 25, оланы да 48 авлети бар. О якъдан Патимат бажив барындан да насипли уллана.

Павзия Шарабдиновна Кагерманова (Казанбиева) 1931-нчи йылны июль айыны 15-де Хамаматюртдагъы белгили тухумда тувгъан.

-1939-нчу йылда 1-нчи класгъа охума бардым. Дав башлангъанда мен 3-нчю класда охуй эдим. Дав башланып охувубуз да бёлюндю. Биз юртда уллулар булан янаша загьмат тёгюп башладыкъ. Неге тюгюл, дав башлангъанда кёп адам давгъа гетип, юртда эренлер аз къалды, шо саялы колхозда этилеген ишлер аналаны, 9-15 йыллыкъ уланланы ва къызланы башына тюшдю. Бизин окоплар къазма къоймай эди, къалгъан ишлени барында эте эдик. Уллу къатынлар булан къышда гьайванлагъа бичен де гелтирдик, гьабижайны чёбюн де алдыкъ, мамукъда да чёпледик. Гьона о бек къыйын иш. Гьар яшны бир уллу къатын яннавуруна да салып, олар 4 сыдыраны чёплей буса, биз 2 сыдыраны ала эдик.

Юртдан кёп адам давгъа гетди, мени атам Шарабдин, агъасы Багьавдин, Нюрютдюн де давгъа гетдилер. Олардан янгыз мени атам Шарабдин къайтды. Дав битип 1951-нчи йыл мен Ирбайхан Кагерманов булан уьйлендим. Гьали бизин 4 авлетибиз бар, оланы да 11 яшы бар. Гьона шо мени бугюнлердеги шатлыгъым.

Гьалимат Жанакъавовна Шагьманова (Байрашева) 1929-нчу йылда Хасавюрт районну Ботаюртунда сабанчы агьлюде тувгъан.

-Дав башлангъанда магъа 12 йыл бола эди. Мен Ботаюртну школасын 5 класында охуп турагъанда, «Дав башлангъан» деген аччы хабар юртгъа яйылды. Оьр класдагъы яшланы охуву бёлюндю, оланы иши давгъа кёмек этмек эди. Башгъа ерлерде йимик бизде де янгыз тёбен класлар охуй эди.

Мени тенглилерими кёбюсю авлакъ ишлеге гьабижай чёпге, мамукъ жыйма юрюй эди. Мени башлап юртдагъы устаханагъа онгардылар. Биз уллу къызланы ёлбашчылыгъы булан фронтгъа къолгъаплар тиге эдик, сонг уьйге йиплер берип къолгъап сокъма уьйретдилер. Уьйренгенден сонг гьар къызгъа гюнде 25-30 пар къолгъап гьазирлеме герек эди. 1942-нчи йылны язында мени де авлакъ ишлеге бакъдырды. Будайны оракълар булан оруп, кюлтелер этип, бираз сорлукъма къоюп, сонг комбайн булан ашлыгъын ала эди. Бирлерибиз гьабижай чёпге де юрюдюк. Мамукъ чёплев гюзге таба башланып, огъар сав юрт къошулуп ишледик. Шолай давну йылларын битдирдик.

1951-нчи йылда хамаматюртлу Латип Шагьманов деген улангъа эрге чыкъдым. Ол къайратлы загьматы саялы эки керен Загьмат Къызыл байракъ ордени булан да савгъатланды. Бугюнлерде уланларым Шагьман ва Рашит, оланы агьлюлеринден ва яшларындан къуванып оьмюрюмню йиберип тураман.

Камийса Солтанмурадовна Абакарова (Бийарсланова) 1932-нчи йыл Бабаюрт районну Къараоьзек юртунда тувгъан.

-Дав башлангъанда магъа 9 йыл бола эди. 1942-нчи йылны яйында яш чагъымда колхозгъа ишге чыкъдым. Будай баш, гьабижай чёп – муна шулар эди бизин аслу ишибиз. Уллулар булан бирге ишлей эдик. Ашлыкъ къайтарылып битгенде, будай, арпа башлар чёпледик. 1942-нчи йылны къышында Хамаматюртгъа гёчдюк. 1944-нчю йыл атамны да, къызардашымны да, уланкъардашымны да сюргюн этип Орта Азиягъа йибердилер. Ондан олар 1948-нчи йыл къайтды. Олар къайтгъанда анабыз гечинди. Шолай себеплер болуп 7 класны битдирип болмадым.

1948-нчи йыл юртлу улан Багьавгъа эрге чыкъдым. Бизин 3 улан, 2 къызыбыз, олардан тувуп авлетлерими 15 авлети бар. Дюньяда парахатлыкъ болса, къалгъан бары да затны эби гелер, — деп сёзюн битдирди.

Мадина Сираждиновна Алипханова (Идрисова) 1-нчи июнда 1931-нчи йылда Хамаматюртда сабанчы агьлюде тувгъан. Мадина 4-нчю класгъа барагъанда дав башлана, шо саялы башгъа яшланы йимик, муну да охувун дав бёле. Мадина да оьзлени авул къызлары Ханбике, Рашия ва шолай тенглилери булан колхозну авлакъларында ишлеп башлайлар. Башлап буланы тынч бола деп будай чёпге юрюте, ону чёбю битгенде ашлыкъ къайтарыв башлана, булар комбайн гетген сонг будай баш, дагъыда бюртюклю ашлыкълар чачылгъан буса, арбалагъа юклеп, яда комбайнгъа салып, комбайн етишип болмаса талкъы тил булан таптап ашлыгъын ала болгъан. Оьзюне 11 йыл битгенде Мадина ажай чёпге бара. Гиччи казасы ва къурдаш къызлары да булан аналаны тергевюню тюбюнде ишлейлер. Гечелер къалагъан гезиклери де кёп болгъан.

-Манав апай, гече къалма къоркъмаймы эдигиз? – деген соравума, 89 йыл болагъан Мадина бажив булай деди: -Биз о заман къоркъувну билсек де, мюкюр болма ихтиярыбыз ёкъ эди, уьлкеде дав юрюлюп тура эди, бары да тылдагъы халкъны гючю шогъар кёмекге бакъдырылгъан эди.

1945-нчи йыл колхоз мамукъ чачды. О гьабижайда да, будайда да гёрген къыйынлыкъланы унутдуруп къойду. Ол бек авур, къыйын иш. Ону чёбюн биз алдыкъ, сувун буса сентябрь, октябрь, ноябрь айларда юртда къалгъан 15-16 йыллыкъ яда 50-ден оьтген уллулар саладылар. О заман чакълар бек явунлу, эки гюнню биринде ява эди. Биз, яшлар, явса ишге бармайгъангъа сююнсек де, ер бираз сорлукъгъанда ишге гиришип, бары да сююнгенибизни унутдура эди. Шо кюйде, яшым Бадюр, давну йылларын битдирдик. 1945-нчи йыл дав битген деген хабар гелгенде, биз авлакъда мамукъну чёбюн алып тура эдик. Бригадир арекден «Къызлар, къатынлар, сююнчюге не бересиз?», — деп къычыра туруп ат булан уьстюбюзге гелип: – Анадашларым, дав битген, бугюн де, тангала да сиз ял алыгъыз, артезианны янындагъы майдангъа жыйынгъа барыгъыз, — деп барыбызны да къайтарды. Биз, къызлар, яшлар онда гелгенде юртдан кёп адам жыйылгъан эди. Къатынлар давдан къайтгъанланы къучакълап, сююнмекликден узакъ заман йылап турду. Тек бизин юртдан кёп адам давдан къайтмады. Оланы биз эсибизде сакълап яшларыбызны яшларына айта турма герекбиз, — деп сёзюн битдирди.

Мадина баживню сегиз яшы бар, бириси ёлда хатарбалагьдан гечинди. Ону яшларыны 27 ва оланы да 37 авлети бар. Шолардан да къуванып, гетген шатлы заманланы да эсге алып, бир-бирде оьз-оьзюне гёнгюревлер де этип яшай.

Аявлу газетни охувчулары. Мен сизин давну йылларында юртда колхоз авлакъларда загьмат тёкген, уьстюнлюкге къошум этгенлер булан таныш этдим. Олар озокъда кёп бар эди. Тек биз яшавну алышдырып болмайбыз, биревлер гете, биревлер къала. Муна бу уллуланы Аллагь бизин учун сакълап турамы экен деп эсиме геле. Оланы яшавуну аз мезгилин алсамда, яхшы ойлашып къарагъыз, чинк де къыйынлы вакътисин суратладым деп эсиме геле. Шу мен эсгерген тиштайпаланы дав заманы сизге де таъсир этгендир деп эсиме геле. Мен оьзюмню янымдан етишип гелеген Къатынланы байрамы 8 Март булан оланы къутлап, яшавда шатлыкъ, татывлукъ, савлукъ да ёрап, шо эсгерилген йылланы оланы авлетлерини авлетлерине де гёрме насип болмасын деп айтма сюемен.

Байрамыгъыз къутлу болсун, аявлу къатынлар!

Добавить комментарий

Добавлять комментарии могут только зарегистрированные и авторизованные пользователи. Комментарий появится после проверки администратором сайта.

9