Жалалутдин Къоркъмасов – къумукъ халкъны эревюллю уланы

Ол Ставрополь гимназияны тамамлагъан сонг Москвадагъы университетге тюшген. Сонгунда Франциягъа гетип, онда дюньягъа белгили Сорбонна университетинде охугъан.

Оьр билимлеге ес болгъан Жалалутдин Къоркъмасов 1903-нчю йылда Дагъыстангъа къайта ва Темирхан-Шурада адвокат гьисапда чалыша.

Шо йылларда ол Дагъыстанны ерли бусурман халкъларыны ярыкъландырывчу жамиятыны ортакъчысы бола, ону ишинде актив кюйде ортакъчылыкъ да эте. Ондан къайры да Жалалутдин Къоркъмасов рус пачасы чыгъаргъан Октябр айлыкъ Манифестине ачыкъдан къаршы тура ва шону барышында Жалалутдин Къоркъмасовну къастлыгъы булан Дагъыстанда къурулгъан «Сабанчыланы центры» мисгин халкъны арасында якълав таба.

1906-нчы йылда болгъан сайлавлардан Жалалутдин Къоркъмасов Россияны империясыны Пачалыкъ Думасыны 1-нчи чакъырышыны депутаты болуп сайлана.1906-нчы йылны июнь-июль айларында Жалалутдин Къоркъмасов уьч керен тутула ва революция гьаракаты саялы ону Оленец губерниягъа сюргюн этип йиберелер. 1907-нчи йылны башында, ону тилеклерин къабул этип, сюргюнню гёчювге алышдыралар, ол экинчи керен де Франциягъа гёче ва онда Сорбонна университетини ихтиярлыкъ бёлюгюнде билимин узата.

Шо йылларда Жалалутдин Къоркъмасов Туркиядан гёчюп гелген «Бирлик ва оьсюв» деген партияны якъчылары булан аралыкъ тута, 1908-нчи йылда Туркияда болгъан алмашынывлардан сонг шо партия уьстюн геле, ол Туркиягъа гёче ва онда, Осман империяда биринчилей болуп, оьзюню харжына рус тилде «Истамбул янгылыкълар» деген газетни чыгъармагъа башлай. Газетни 33 номери печатдан чыгъа, бир-бир себеплеге гёре, ол газетни ишин токътамагъа борчлу бола. Жалалутдин Къоркъмасовну эркинликге тебинивю узатыла. 1910-нчу йылда ону сиптечилиги булан Туркияда «Осман социалист партиясы» къурула ва ол шо партияны башын тутгъанланы бириси бола.

Россиягъа Жалалутдин Къоркъмасов февраль айда болгъан инкъылапдан сонг къайта…

1917-нчи йылны февраль айында болгъан инкъылапдан сонг, Жалалутдин Къоркъмасов Дагъыстангъа алгъасай ва мунда ол оьзю йимик ойлашагъанлар булан бирге Дагъыстан Социалист бёлюк, Дагъыстанны Топуракъ комитетин къуралар ва шону башын тута. Олар «Топуракъ ону ишлетегенлеге» деген чакъырыв булан Дагъыстанда биринчилей Топуракъ съездин оьтгере.

2017-нчи йылны август айында оьтгерилген сайлавланы гьасиллерине гёре, Социалист бёлюк уьстюн геле ва Жалалутдин Къоркъмасов Дагъыстан областны заманлыкъ Исполкомуну – Гьукуматыны ёлбашчысы болуп сайлана.

Россияда болгъан инкъылапны башлап Жалалутдин Къоркъмасов къаршыламай, амма янгы гьакимият «Россияны бусурманларына этген чакъырывну» ва «Россияны халкъларыны ихтиярларын якълав декларациясы» булан таныш болгъан сонг, ол РСФСР-ни биринчи абатларын тюз гёре ва якълай. 1918-нчи йылда Жалалутдин Къоркъмасов Областны заманлыкъ дав-инкъылап Комитетини башын тута, ону иши къысгъартылгъанда буса Дагъыстан область Советини, шону булан бирче Темирхан-Шура округуну Советини башы да бола. Темиркъазыкъ Кавказда большевиклер утдургъан сонг, Жалалутдин Къоркъмасов Темиркъазыкъ Кавказны ва Дагъыстанны якълав Советини ёлбашчысы бола, «Дагъыстанны эркинлик Асгерини» башын да тута. Ол тавларда дав эте, оьзюню айланасына якъчыларын къуршмагъа бажара ва шону булан бирге дав гьюнерге уьйренген гьаманлыкъ Асгерни къурмагъа бола. 1920-нчы йылда биринчилерден болуп Жалалутдин Къоркъмасов Советлер Союзуну лап да сыйлы орденлерини бириси – Дав Къызыл Байракъ ордени булан савгъатлана. Арадан кёп де гетмей ол Дагъыстан Инкъылап комитетини башын да тута. 1921-нчи йылда Дагъыстан делегацияны башын тутгъан Жалалутдин Къоркъмасов Ленин булан оьтгерген ёлугъувдан сонг, ВЦИК Дагъыстанны ишлерине къарайгъан Хас комиссия, Дагъыстангъа кёмек этив Комитет ва Дагъыстанны ахтарыв Институтун къура, республикагъа буса, Россиядан мануфактура, транспорт ва акъча маялар булан кёмек гелмеге башлай.

1921-нчи йылны май айында Жалалутдин Къоркъмасов чыгъаргъан къараргъа гёре Дагъыстанны тахшагьары Темирхан-Шурадан Магьачкъалагъа гёче.

1922-1937-нчи йылланы боюнда Жалалутдин Къоркъмасов СССР-ни Баш Комитетини уьюрю бола, Совет гьукуматыны гьар тюрлю къурумларыны къуллугъунда загьмат тёге. Шо буса Тав республикасындан чыкъгъан адамгъа янгы Совет уьлкени оьлчевюнде уллу уьстюнлюкге санала.

1922-нчи йылны декабрь айында Жалалутдин Къоркъмасов ихтиярлары генглешген Комиссияны уьюрю гьисапда РСФСР-ни атындан Украина, Белорус ССР-лени ва Закавказ СФСР-ни делегациялары булан Союз дыгъарны ва Декларацияны уьстюнде ишлегенлер. Шо иш буса Советлер Союзуну Социалист Республикаларыны амалгъа геливю булан бите.

Жалалутдин Къоркъмасовну къастлыгъы булан Дагъыстанны топуракъларын эки керенге уллу этмеге бажарыла, къол гюч булан Октябрь инкъылапны атындагъы зор сугъарыв татавул къурула. Шо буса Дагъыстанны халкъларыны загьмат игитлигин аслу белгиси болуп токътай. Жалалутдин Коркъмасовгъа халкъ инанагъан, ону артына тюшюп юрюйген бола. Дагъыстанлылар загьматда уллу уьстюнлюклеге етише ва Дагъыстан, РСФСР-ни республикаларыны арасында биринчилерден болуп, Загьмат Къызыл Байракъ ордени булан савгъатлана.

1931-ни йылда Жалалутдин Къоркъмасов СССР-ни Баш Комитетини миллетлеге къарайгъан Советини ёлбашчысыны орунбасары этилип сайлана. Шо вакътини ичинде ол СССР-ни Баш Комитетини Алимлерини комитетини, СССР-ни бюджет комиссиясыны президиумуну уьюрю, Бютюнсоюз Янгы Алфавитни Баш Комитетини ёлбашчысыны орунбасары гьисапда да чалыша. 1934-нчю йылда ол перс шаир Фирдоуси тувгъанлы 1 минг йыл битегенликге байлавлу къурулгъан Бютюнсоюз гьазирлик гёрюв комитетни башын тута.

1937-нчи йылны апрель айында Москвада Жалалутдин Къоркъмасовну ёлбашчылыгъы булан Бютюнсоюз Янгы Алфавитни Баш Комитети къурулгъанлы 10 йыл битгенликге байлавлу байрам Сессия оьтгериле, шо йылны май айында буса ол Алма-Ата шагьарда уйгур халкъны Конференциясында ортакъчылыкъ эте.

Дагъыстан ва савлай Совет уьлке учун янын салып ятмагъан къумукъ халкъны эревюллю уланы Жалалутдин Къоркъмасовгъа Уллу Ватан давдан алда савлай уьлкеде юрюлген къыргъын политиканы айланмасындан къутулмагъа амал болмай. 1937-нчи йылны июнь айыны 22-синде Жалалутдин Къоркъмасов сюргюн этиле ва гюллеленип оьлтюрюле. Арадан 19 йыл гетип, ону аты янгыдан къайтарыла.

Жалалутдин Къоркъмасовну яшавун ва сиясат чалышывун ахтаргъанда белгили болгъаны йимик, ол 1930-нчу йылларда савлай уьлкени чырмап алгъан сюргюнлерде ортакъчылыкъ этмегени белгили болгъан. Терсине, ол Совет уьлкени «атасы» деп гьисап этилген Сталинни шо сиясатын тюз гёрмегени, шо сиясатгъа къаршы турмагъа къасткъылгъан, гюч булан къурулгъан колхозлардан уьлкеге пайда болмажакъны билдиргени гьакъда айтагъан исбат кагъызлар аз тюгюл.

Жалалутдин Коркъмасов Москваны къабурларында бир вакътиде оьлтюрюлген 20 мингден де артыкъ Советлер Союзуну белгили алимлери, шаирлери, сиясат чалышывчулары булан бирге къош къабурда яллыкъ тапгъан.