Тарихде гёрмекли агьвалат

1920-нчы йыл 13-нчю ноябрде Дагъыстанны халкъларыны Чрезвычайный съезди республиканы автономиясын билдирген. Дагъыстан ААСР-ни 70 йыллыгъы ювукълаша. Гьалиги шартларда юбилейлер генг кюйде белгиленмей буса да, адамлар биз нечик ёл оьтгенибизни ва негер гелгенибизни англамагъа сюе.

Гетген яшавгъа гьалиги гёзден къарамакъны айрокъда уллу агьамияты бар. Республиканы къурулмакълыгъы, ону пачалыкъ табиатыны белгиленмеклиги, РСФСР-ни составында правовой гьалы ва оьзгелери булан байлавлу кёбюсю масъалалар янгы янашывланы, 70 йылны ичинде оьзюню автономлугъуну вакътисинде Дагъыстан оьтген тарихи ёлну критика гёзден ва тюз кюйде анализ этмекни талап эте.

Республиканы тувгъан гюню гьакъындагъы масъалаланы да тюз кюйде кюрчюлендирмеге герек. Алдын ону белгилевге бир йимик янашывлар ёкъ эди. 20-нчы йылларда Дагъыстанда Совет гьакимлиги токъташдырылгъан вакътини 30-нчу мартда белгилей эди. 1931-нчи йылда автономлукъну 10 йыллыгъын биринчилей генг кюйде белгиледи, ону 1921-нчи йыл 20-нчы январда ВЦИК-ни Дагъыстан АССР-ни къурмакъны гьакъындагъы декрети булан байлавлу этди. 1937-нчи йылда, И.В.Сталинни 1920-нчы йылда Темир-Хан Шурада (гьалиги Буйнакск шагьар) Дагъыстанны халкъларыны Чрезвычайный съездинде сёйлевюнден ёлбашчылыкъ алып, республиканы тувгъан гюню 13-нчю ноябрь деп гьисап этмек деген къарар къабул этилген, Сталинге сужда этивлени айыплама башлагъан сонг, Дагъыстанда Совет гьакимлиги токъташдырылгъан гюнню мартда белгилесе яхшы деп гьисап этилди. Ахырда да янгыдан 20-нчы январгъа къайтдыкъ.

Гертилей де, бизин республиканы тувгъан гюню этип къайсы гюнню алса тюз болур? Шогъар берилеген жавап бу масъаланы чечивню кюрчюсюне салынажакъ далиллерден гьасил болажакъ. 1920-нчы йыл 13-нчю ноябрни де ва 1921-нчи йыл 20-нчы январны да Дагъыстан АССР-ни къурулмакълыгъы булан туврадан-тувра аралыгъы бар. Оьзлени гьисапгъа алмаса республиканы автономлугъун ачыкъ кюйде суратлама бажарылмайгъан оьзге гюнлер де бар.

1920-нчы йыл 14-нчю октябрде РКП (б)–ни ЦК-сыны Политбюросу, Гюнтувушну халкъларыны 1920-нчы йыл сентябрде Бакуде оьтгерилген 1-нчи съездини делегатлары булан бирге гюнтувуш халкълар яшайгъан ерлерде партияны борчлары гьакъындагъы масъалаланы арагъа салып ойлашгъан сонг, «автоном идаралары гьали де ёкъ гюнтувуш миллетлени яшавуну мекенли шартларына къыйышывлу этип автономлукъну яшавгъа оьтгермеге герек» деп гьисап этген. Партияны ЦК-сыны Политбюросуну шо къарары янгы автоном къурулушланы яратывну практика ёлуна салгъан. 1920-нчы йыл 27-нчи октябрде РКП (б)–ни ЦК-сыны Кавбюросу, Политбюрону къарарына кюрчюленип Дагъыстан республиканы къурмакъны муратгъа къыйышывлулугъуну гьакъында къарар къабул этген.

Эгер партия органланы къарарлары пачалыкъ ёрукъда къабул этилген къарарланы маъналарын алданокъ токъташдырылгъанлыкъдан ёлбашчылыкъ алса, РКП (б)–ни ЦК-сыны Кавбюросуну къарары Дагъыстан АССР-ни къурулмакълыгъыны башланыву болгъан.

РКП (б)–ни ЦК-сыны Кавбюросуну шо къарары булан бу вакътилерде областны гьакимлигини оьр органы болгъан Дагъыстан ревкомгъа автономлукъну гьакъындагъы масъалаланы арагъа салып ойлашмакъ учун Дагъыстанны халкъларыны съездин чакъырмакъны таклиф этген. Шолайлыкъда РКП (б)–ни ЦК-сыны Кавбюросуну къарары булан 1920-нчы йыл 13-нчю ноябрде Темир-Хан Шурада Дагъыстанны халкъларыны Чрезвычайный съезди чакъырылгъан. Съездде Совет гьукумат Дагъыстанны халкъларыны автономлукъ ихтиярланы бермеге токъташгъанлыгъы билдирилген. Озокъда, центральный партия ва пачалыкъ органланы шо къарары объектив шартлардан, Совет гьакимлигини милли политикасыны аслу башланывларындан таба тувулунгъан. Тек шону булан бирге онда Дагъыстанны халкъларыны оьзлени онгачалыгъын белгилемеге ва оьзлени милли пачалыгъын къурмагъа сюегенлени гьакъында айтылмагъан, центральный органланы Дагъыстангъа автономлукъ бермеге хыялы барлыгъы гьакъында айтылгъан.

Бу ерде о замангъы шартларда милли пачалыкъ якъдан оьзлени оьзлер белгилевге байлавлу башгъачалай къарар этмеге боламы эди экен деген сорав тувулуна. Тав Коммунист партияны ва Тав Совет республиканы къурмакъ учун тартына туруп этилген къастлар 20-нчы йылда центральный органланы янындан якълав тапмагъан. Шо саялы да башгъачалай къарар этмеге бажарылмай болгъан.

Дагъыстанны халкъларыны Чрезвычайный съезди Дагъыстангъа автономлукъ бермекни гьакъындагъы къарарны арив гёрген. Дагъыстанны оьзюн-оьзю белгилевню гьакъында къабул этилген документ ончакъы мекенли тюгюл буса да, онда халкъланы автономлукъну идеясына бакъгъан якъдагъы яхшы аралыкълары гёрсетилген. Эгер биз милли онгачылыкъны еси гьисапда янгыз халкъланы къастлары оьзлер-оьзлени белгилейгенликни кюрчюсю этилип алынмагъа гереклигинден ёлбашчылыкъ алсакъ, съездни къарары Дагъыстан Автоном Республиканы тувулунувуну башланыву болгъан деп токъташдырмагъа болабыз. Мунда Дагъыстан автоном республика деп билдирмек учун янгыз шо къарар таманлыкъ этмейгенлигин унутмагъа тюшмей. Ол РСФСР-ни дазуларында къурулгъан ва ону разилиги болмаса, автоном республика тувулунмагъа болмай болгъан.

Дагъыстанны халкъларыны Чрезвычайный съезди Дагъыстан АССР-ни къурувну масъалаларын чечивде ортакъчылыкъ этеген хас делегацияны сайлагъан. Делегация ВЦИК-ни республиканы къурмакъны гьакъындагъы декретни проектин гьазирлевде ортакъчылыкъ этген. Тюзю, делегацияны декретин гьазирлевде тенг ихтиярлы кюйде ортакъчылыгъы гьакъында айтмагъа тюшмей. Делегация декретни проектине республиканы ихтиярларын генглешдиреген кюйдеги алмашынывланы этмеге къарагъан, тек бажарылмагъан. Шо замангъа бир хыйлы автоном республикаланы къурмакъны гьакъындагъы декретлер къабул этилген болгъан. Дагъыстан АССР-ни къурмакъны гьакъындагъы декретни гьазирлейгенде де кюрчю гьисапда шолар алынгъан.

1921-нчи йыл 20-нчы январда Дагъыстан АССР-ни къурмакъны гьакъындагъы декрет къабул этилген. Шо да Дагъыстан республиканы къурулгъан гюню деп хас кюйде гьисапланмагъа бола. 1921-нчи йыл 24-нчю февралда Дагъыстан ревком булан къарар къабул этген: «Энниден сонг Дагъыстан областгъа – Дагъыстан Совет Социалист Республика деп айтмакъ». Республиканы къурув 1921-нчи йыл декабрде Советлени Учредительный съездинде тамамлангъан, онда республиканы биринчи Конституциясы къабул этилген ва ону центральный органлары къурулгъан.

Шолайлыкъ булан, Дагъыстан АССР-ни къурулмакълыгъы узакъ заманлыкъ иш ва ону бир вакъти булан айтып къоймагъа къыйын. Ону булан бирге республиканы къурулувунда белгили бир вакътини токъташдырмагъа бажарыла. Шо якъдан алгъанда 1920-нчы йыл 13-нчю ноябрде оьтгерилген Дагъыстанны халкъларыны Чрезвычайный съездини халкъны къастларын яшавгъа чыгъарыв булан байлавлу агьвалат гьисапдагъы агьамияты гьакъында айрыча айтма ярай.

Дагъыстанны автономлугъуну 70 йыллыкъ болжалына тергев этип къарай туруп, шо вакътини ичинде республиканы белгили кюйде токъташдырылгъан пачалыкъ-правовой табиаты болмагъанлыкъгъа, янгыз Дагъыстанны тюгюл, тергев этмей къоймагъа бажарылмай. Автоном республика деген не пачалыкъдыр? Гьар къайсы халкъ оьзю-оьзюн пачалыкъ гьисапда белгилевде автоном къайданы не затлагъа кюрчюленип сайлай? Шо къайда даимликге берилеген затмы яда милли пачалыгъыны оьсювюню имканлыкълары бармы? Автоном республикалар къурулгъан вакътиден берли шо ва оьзге соравлар тувулуна эди. Тек гьалиге ерли олагъа таман даражада мекенли жаваплар берилмеген. Янгыз гьали шу жавапны бермеге къаст этиле.

Биринчилей, генг оьлчевлерде алгъанда, автоном республикаланы пачалыкъ табиаты гьакъындагъы масъала, оларда конституциялар къабул этилгенлик ва оланы РСФСР-ни Оьр Советини гьакимлиги бегетмеге гереклиги булан байлавлу болуп, 20-нчы йылланы орталарында гётерилген. Шолай этмек РСФСР-ни 1925-нчи йылдагъы Конституциясы булан гёз алгъа тутулгъан болгъан. Автоном республикаланы конституцияларына къарайгъан вакътиде Президиум къургъан хас комиссияда уллу разисизликлер тувулунгъан. Комиссияны ишинде ортакъчылыкъ этеген центральный ведомстволаны вакиллери автоном республикаланы адатлы административный территория единицаланы йимик ихтиярлары бар деп гьисап эте болгъан. Автоном республикаланы вакиллери буса республиканы ихтиярларын проектлерде язмакъны талап этген. Автоном республика РСФСР-ни составына гиреген пачалыкъ боламы яда ол «пачалыкъ» деген англав оьзюне бакъгъан якъда къолланмагъа бажарылмайгъан административный-территория къурулуш боламы деген масъалагъа байлавлу комиссия да айрокъда кёп эришивлюклер болгъан. Конституцияланы бары да проектлери автоном республиканы ону федератив бёлюгю гьисапда РСФСР-ни составына гиреген пачалыкъ гьисапда белгилей болгъан. Комиссия, автоном республикаланы ихтиярларыны оьлчевлери олагъа пачалыкъ деп айтмагъа имканлыкъ бермей деп гьисап этип, шолай айтмакълыкъгъа къаршы чыгъа болгъан.

Натижада, конституцияланы проектлерини комиссия таклиф этеген редакциясы автоном республикалагъа эпсиз аз ихтиярлар бере болгъан.

Комиссияны ишини вакътисинде тувулунгъан бир-бирине къаршы чыгъагъан мердешлер ол проектлеге къаравну артгъа тебермек деп къарар къабул этмеклигине себеп болгъан. Шолайлыкъда, комиссия оьзюню уьстюне салынгъан борчну кютмеге бажармагъан. Натижада, автоном республикаланы конституцияларыны проектлери ВЦИК-ни ва Советлени Бютюнроссия съездини къаравуна берилген. Автоном республикаланы конституцияларыны проектлерин арагъа салып ойлашывну шолай натижалары болмакълыгъы да толу кюйде тюз болгъан. Арагъа салып ойлашывланы гьасиллери объектив шартланы ачыкъ этген. Олар пачалыкъ деклорация этеген автоном республикаланы башгъалыкъларыны ва адатлы административный-территория единицаланы гьакъыкъатдагъы ихтиярларыны арасындагъы къаршылыкъланы тайдырмагъа болмагъан.

1937-нчи йылда бары да автоном республикалар, шоланы арасында ДАССР-де конституциялар къабул этген. Олар хас кюйде республиканы пачалыкъ деп билдире, тек оланы пачалыкъ башгъалыкълары гьакъында масъаланы чечмей болгъан. 1978-нчи йылда къабул этилген янгы конституциялары да автоном республикаланы гьалына принципли алышынывлар этмеген.

Шолай гьал милли пачалыкъ якъдан оьзлер-оьзлени белгилевню къайдасы гьисапда автоном республика нечик болагъанлыгъына жавап берилгинче къалып туражакъ. Бир-бир халкъланы оьзлеге милли пачалыгъыны оьр къайдасын тангламагъа имканлыгъы неге бар, оланы экономика, культура ва политика гючюне къарагъанда, союз республика гьисапда оьзлер оьзлени белгилемек учунгъу ихтиярларын яшавгъа чыгъармагъа толу кюйде гючю барлыгъына да къарамайлы, башгъаларыныки неге ёкъ? деген соравда жавапны талап эте.

Кюйге къарагъанда, милли автономияланы масъалаларына мекенли кюйде тергев этилмей, гьакъыкъатда милли тенг ихтиярлылыкъ болдурулмай, милли пачалыкъ къайдалары халкъланы эркин кюйде къастларын ачыкъ этивге къыйышагъан болмай туруп демократ, правовой пачалыгъын къурмагъа бажарылмайгъангъа ошай.

Янгыртып къурувну шартларында шо масъаланы агьамияты айрокъда ачыкъ гёрюндю. Оланы чечилмеклиги, инг башлап бизин къастларыбыздан, англавларыбыздан, политика якъдан активлигибизден гьасил болажакъ.