Бэланы миллети ким болгъан?

Оьктем ва харлысыз, сюйкюмлю ва сюеген бийке къыз ялкъывлукъдан талгъан офицерни оюнуну къурбаны бола ва ону яшаву яшлайына къыркъыла.

Бэланы келпетин ахтаргъанлар аслу гьалда онда шо вакътилерде Кавказда яшагъан тиштайпаланы милли хасиятына тергев берелер, амма ону миллети ким болгъаны бугюнге толу кюйде ахтарылмагъан деп айтмагъа ярай. Биревлер ону мычыгъыш этелер, экинчилер – черкеш, бирдагъылар буса къабартылы болгъан деп ойлайлар. Олар оьзлени пикруларын асарны ичинде эсгерилген далиллер булан толумлашдырмагъа да къарайлар. Амма бу ерде негер буса да шолайланы бириси де Бэланы атасы «къарт бийге» ва эркъардашы Азаматгъа автор «татар» деп айтагъанын эсгермейлер. Атасы татар, къызы башгъа миллет болуп болмай чы дагъы.

Тюзю, кавказ давну вакътисинде бизин якъгъа гелген оруслар кавказлыланы барына да «татарлар» деп айта болгъаны герти. Романда шо янгы тагъылгъан ат булан битип къалмай. Мисал учун, Печорин орус тилни билмейген Бэла булан гьакълашмакъ учун кёмекге татар тилни билеген къатынны тутгъан болгъан. Бу ерде къумукъ тилге белгили орус алимлер ва язывчулар «татар тил» деп айта болгъанны эсгермеге тюше. Романны автору Михаил Лермонтов 1839-1940-нчы йылларда: «Татар тилни уьйренме башладым, о тил мунда (Кавказда) ва савлай Азияда, Европада француз тил йимик гьажатлы…», — деп язгъан. Ол татар тилни уьйренмеге башлагъаны «Бизин заманны игити» деген романында да гёрюнюп тура. Гьатта абрек Казбични атыны аты да татар-къумукъ тилде — «Къарагёз».

Сонг да, романны баш игитлери Печорин ва Максим Максимыч ерли бийни тоюна баргъан кюйню эсге алайыкъ. «Амалсыз къарт гиши уьч къыллы затда… атын унутуп къалдым, бизин балалайкагъа ошайгъан алатны сокъма башлай. Къызлар ва уланлар бир-бирине багъып эки сыдрагъа туралар, харс уралар, йырлайлар. Муна, орталыкъгъа бир къыз да, бир улан да чыгъалар ва эришге сарынлар айтмагъа башлайлар, не сюйсе, оьзгелер булан олагъа къошулалар ва бирче йырлайлар. Биз Печорин булан гьюрметли ерде олтургъан эдик ва огъар есини гиччи къызы гелди, он алты йыллар болагъан къыз, ва йырламагъа башлады. Нечик айтайым? Макътав сёзлер айтып…», -- деп яза автор. Демек, уьч къыллы музыка алатны атын Максим Максимыч унутгъан, амма ол «шо алат балалайкагъа ошаш геле», -- дей. Бизде, къумукъларда, шо алатгъа «агъач къомуз» дей. Сонг да, тойну барышын гёз алгъа гёлтирсенг, шо таза къумукъ той болгъангъа шеклик тувмай: «Муна, орталыкъгъа бир къыз да, бир улан да чыгъалар ва эришге сарынлар айтмагъа башлайлар». Эришип айтылагъан сарынлар къумукъ халкъыбызны авуз яратывчулугъуну санлы бир гесеги болуп гелмегенми?

Авторну «Кавказда турагъанынг узакъ боламу?» — деген соравуна жавап бере туруп, Максим Максимыч: «Ташгечивню къырыйындагъы бекликде ротам булан бир он йыл чы тургъанман», -- дей. Ташгечив Яхсайсувну ягъасында 1825-нчи йылларда генерал Ермоловну буйругъуна гёре къурулгъан. Бекликни ювугъунда мычыгъыш юртлар болгъан буса да, шо топуракълар яхсайлы къумукъ бийлени еслигинде болгъан. Демек, мычыгъыш юртларда шо вакътиде Ташгечивню ювугъунда бийлер болмагъан, бийлер янгыз Яхсай юртда яшагъанлар. Ташгечивню ювугъунда къабартылар яда буса черкешлер болуп да болмагъаны чы олар яшайгъан ерлер эсгерилген ерден бир-нече юз чакъырым арекде болгъаны да исбатлай.

Гьалиден бир-нече йыллар алдын мен биревлерден Юрий Лермонтовну асарыны баш игити Бэла Хамаматюртда гёмюлген деген хабарланы да эшитдим. Тюзю, бугюнге шону ахтармагъа имканлыкълар болмай тура. Амма Хамаматюртну тарихине гёз къаратсакъ, Ханмагьаммат бий оьзюню беклигин башында Ташгечивню ювугъунда къургъан болгъанны, сонг, бир тюрлю себеплеге гёре, юртлулар Терек оьзенни бою булан тёбюнге гелип, Додурас агъачлыкъны ичинде, Терек оьзенни отавларыны биринде юрт тикгени белгили. Йыллар сайын ташыйгъан оьзенни агъымына къаршы туруп болмайгъан юртлулар оьзенни гюнтувуш боюна чыгъып, Додурасны таласында уьчюнчюлей де къазыкъ къакъгъанлар. Балики, Бэла Ханмагьамматны къызы болмакъ да бар. Шо пикруну да гёзъалдан тюшюрмеге ярамай. Эгер имканлыкълар болуп, Бэланы къабурун тапмагъа бажарылса, шо янгы бизин халкъыбыз учун тюгюл, савлай орус адабият учун да уллу иш болар эди деп эсиме геле.

Гётерилген масъаланы уьстюн ачмакъ учун хыйлы ишлер этмеге герек. Шо ишде биринчи абат гьисапда Михаил Лермонтовну «Бизин заманны игити» деген романыны 1-нчи бёлюгюн ону баш игити Бэланы сют тилинде охувчуларыбызны тергевюне беребиз.