Александр Дюма къумукъ бийни уьюнде къонакълыкъда

1859 йыл апрель айда Парижде А. Дюманы оьзюню сапар таъсирлери гьакъда уьч томлукъ китабы басмадан чыкъгъан.
Эндирей […] Хасавюртдан оьтюп, биз гёзел Къумукъ тюзге абат басдыкъ. Онда чалгъыны бир де гёрмей оьсеген от атланы тёшюне етише. Бу тюзлюкню онг тарапы тавланы ариги ягъында Шамил турагъан тавтюплеге урунуп токътай. Сол къанаты буса – ахыры-арты ёкъдай тюппе-тюз
авлакъгъа яйылып узатылгъан. Ону окъдай тегишлигине къарап, мен башында ол янгыз Каспий денгиз булан дазулана деп тургъан эдим.
Хасавюртдан эки чакъырым ариде, ёл бир ягъагъа бурулагъан ерде, бизге къаршы гелеген алтмышгъа ювукъ атлыны эследик. Башында, биз олар булан тутушма тюшежек деген ой башыма гелди. Тек мен янгылыш болгъан экенмен. Подполковник турнаманы гёзлерине
элтип, сабур кюйде: “О чу – Али Султан”, – деди.
Гертиден де, къумукъ бий, биз инг де къысгъа ёлну сайлажакъны англап ва бизге чапгъын болма имканлы экенни билип, бизин къачакълардан къорумакъ учун оьзюню нёгерлери булан къаршылама алдыбызгъа чыкъгъан болгъан.
Шо савутлангъан атлылар йимик исбайы ва гёзел гёрюнюш магъа яшавумда дагъы ёлукъмагъан.
Атлыланы башын тутгъан бий эди, янында он эки-он дёрт чагъындагъы уланы да булан. Экевю де, гюнге йыртыллайгъан тагъым савутлары булан, багьалы, безенч гийинген.
Олардан бираз артда оьзден тухумлу Къубан геле эди. Шо адам он дёрт йыллыкъ чагъында чергеслер къамавгъа алгъан бекликни ичинде, урушну лап башында къурбан болгъан капитанны орнун тутгъан ва душманны бекликден къувуп бажаргъан. Император о агьвалатны
эшитгенде, Къубанны чакъырып, огъар Георгиевский крест (орден) савгъат этген.
Оланы арты булан къолларында лачинлери булан дёрт атлы ва алты бийни яш оьзден къуллукъчулары геле эди. Олардан сонг, айры гюп болуп, – алтмышгъа ювукъ исбайы асгер гийимли къумукъ атлылар. Олар ат ойнатып, тюбеклерин оьрге гётерип, “гьурра” къычырып геле эдилер.
Эки де бёлюк къошулгъанда, биз юз эллий савутлу сакъчылар булан таъмин этилиндик. Мюкюрмен, бу гёрюнюшге таъсирли гьислерим хошланывдан оьтюп, оьктемликге айланды.
Биз алпуллап эки-уьч чагъырым оьтдюк. Экипаж халчаны уьстю йимик къалын отланы ярып, ёлда ёлугъагъан адамланы ва атланы сюеклерин айланып оьтюп, юрюп турду. Ахырда биз топуракъ битгендей бир ерге етишдик ва бизин алдыбызда терен къакъа гёрюндю.
Ону тюбю булан оькюрюп Акъташ оьзен агъа эди, къаршыдагъы тавну башында буса – бийни юрту, ариде, гёкшылт туманны ичинде, душман авулну акъ тамлары сюлдюрлер болуп гёрюне эди.
Шонда, биз токътагъан ерде Петр I оьзюню Кавказ сапарыны заманында кюрчюсюн салгъан беклик де бар эди. Ол бекликни полковник Къубан он эки йыллыкъ чагъында душмандан къоругъан болгъан.
Биз тик къаядан эниш юрюп башладыкъ. Биз гёрген тав башдагъы юртну гёрюнюшю лезет гьислер тувдура эди. Муане ону суратын этгенче бизге бираз заман токътама тюшдю.
Бизин сакъчы бёлюк оьтесиз кёрклю гёрюне эди: бир атлылар экишерлеп, бирлери – гюп болуп
энишлей эдилер, бирдагъылары – гечивден чыгъып, атларына сув ичире эдилер. Алдагъы бёлюк буса ариги ягъагъа оьрленип де бара эди.
Муане сурат этип битген сонг, биз де тербендик ва, гечивден оьтюп, тик сокъмакъ булан юртгъа гирдик.
Бу янгыз къумукълар яшайгъан юрт биз къонакълыкъгъа гелген биринчи юрт эди.
Тав халкълардан гёзел биревде ёкъдур; уллу иш гёрмеклиги ёкъ тюрк халкълар, Кавказ элге гиргенде, ерли миллетлер булан къошулуп, “къалым” гисапда олардан, тиштайпаларындан къайры, исбайылыкъ да алгъан. Айрокъда гёкчек эди ерли тиштайпаланы гёзлери: къарагъанда янгыз гёзлер гёзюнге тие – эки янагъан юлдузлардай, эки къара алмазлардай. Бетини къалгъан янларын да гёрме бола эди буса, гёзлер олай агьамиятын да тартмас эди. Тек нечик болса да, олар гьайран гёзел эдилер.
Оланы сабийлери де оьтесиз исбайы: юрюп башлагъандокъ оланы башына папах гийдириле ва белине хынжал да тагъыла. Заманда бир биз “альчик” ва башгъа тюрлю оюнлар ойнайгъан яш оьрюмлеге ёлугъа эдик. Токътап олагъа къарап, леззет ала эдик.
Биз Али Султанны юртуна гирдик. Юртда, мундан алдагъы ерлерде йимик, табиатны ва адамланы гёзеллиги бизин тамашагъа къалдырды. Олардан да бизин гьайран этди итлени оьчюгювю. Бу гьаясызлар биз хачпереслер экенни билегенде йимик къырсая эдилер. Дагъы да
бизге тамаша тийди къазыкъларына атланы башлары илинген чаллар, сайки, атлагъа къоркъув бермек учун.
Биз бийни къаласына етишдик; ол беклик йимик ишленген эди.
Бий бизин алдыбызгъа чыгъып къаршылады. Ол оьзю бизин уьстюбюзден савутланы чечип алды, ону буса булай маънасы бар: “Сиз мени уьюме гирген мюгьлетден сонг, мен сизин учун толу жавап беремен”.
Къонакъ уью, дёртгюлден эсе, узунгъа тартгъан йимик эди. Сол тамны узуну булан, тамгъа оюрулуп тахчалар ясалгъан эди. Оланы уьстюнде айры-айры чырмалып къув тёшеклер, сырылгъан ювургъанлар ва башгъа тарыкъ-гереклер салынгъан эди. Орун-тёшеклени
гёрмегеник кёп болагъанны себебинден, биз оланы гёрюнюшюн унутуп да битген эдик. Тамларда гьар тюрлю дав савутлар илинип гёрюне эди. Эшикни къаршысындагъы тамны буса эки оьтесиз арив гюзгю безеген эди, оланы янында – чыны савутлар тюзюлген тахчалар. Эки де
гюзгюню арасындагъы тамгъа алтын тикмели исхарла илинген эди.
Юртгъа Андрей деген европалы ат берилген. Аш бишгенче бий бизге юрт булан таныш болма таклиф этди.
Бийни уьюнден къайры юртдагъы уьйлер барысы да бир къабатлы чарлагъы булангъы уьйлер эди.
Чарлакъларда яшав гьал, орамда йимик, жанлы эди. Кёбюсю гьалда, чарлакълар тиштайпаланы еслигинде болуп, оланы ял алагъан ери болуп токътай. Явлукъларыны тюбюнден, топ оюлмалардан йимик, олар оьтеген-гетегенлеге къарай болалар.
Чарлакъ дагъы да бир затгъа къоллана: онда бичен сакълап бола яда гьабижай тюе. Гьабижайланы оьрюмлер этип, къазыкълагъа йип тартып, уьйлени алдына илелер.
Алтын тюслю гьабижайлар адамны ариден гёрюнюшюн тарта.
Эндирей дав савут усталары булан белгили. Олар этеген айры тамгъасы булангъы хынжаллар савлай Кавказда багьалана ва белгили ерин тута. Шо хынжал булан ез акъчагъа урса, акъчаны уьстюнде терен гьыз къалагъандан къайры, хынжалгъа биригип, ону булан алынып да къала”.
Эндирейде француз язывчу орамлар ва къалдырымлар булан гезеген, базарны ичи булан юрюген ва савут усталаны тюкенлерине гирип къарагъан. Сонг Али Солтан бийни къаласына къайтгъан ва, аш да ашап, оьзюню сапарын узатгъан. Али Солтан бий, къонакъланы
Эндирейден беш чакъырым мезгилге ерли узатгъан.
А. Дюма Али Солтан бий булан савболлашгъан кюйню гьакъында булай яза:
“Савболлашыв гёнгюлде пашман гьыз къалдыра. Нечесе сагьат къонакълыкъны заманында арты ёкъ ачыкъ юзлюкню ва ачыкъ юрекликни унутуп битмей, шонча бирев-биревге исингенден сонг, нечик айырылма да бажарыла деп, ичингден оьз- оьзюнге сорайсан.
Савболлашгъанча алда, бийни уланы яныма гелип, бугюн мен савут усталардан сатып алма сюйген хынжалны магъа узатды ва ону атасыны атындан савгъат гьисапда алгъанны тиледи. О хынжалны бий мени учун усталардан сатып алгъан экен. Биз къучакълашдыкъ: подполковник де, мен де къоллашдыкъ, бир-бирибизге янгыдан яда Парижде, яда Санкт-Петербургда
ёлугъажакъгъа “минг тюрлю” сёз бердик. Бизин узатма гелген офицерлер булан да савболлашып, биз айырылдыкъ. Болма ярай, бизге дагъы бирде ёлукъма имканлыкъ да
болмас”.