Под Знаменем Победы

Судьба моего дяди, уроженца селения Геметюбе Х. Аджимусаева была похожа на миллионы судеб людей, завоевавших Великую Победу.

Хопа Аджимусаев родился в 1901 году в селении Хамзаюрт. Окончив 4 класса, будучи еще мальчишкой, со своими сверстниками он устроился на работу в колхоз и работал со старшими на полях.

Повзрослев, Хопа продолжил трудиться в родном колхозе на разных работах.

Трудовую, счастливую жизнь прервала Великая Отечественная Война, разделив судьбы людей на мирное прошлое и суровое военное будущее. Еще в начале войны, в июне 1941 года он был призван в армию Бабаюртовским райвоенкоматом и зачислен в 4 гвардейскую стрелковую дивизию 1 стрелкового батальона.

В те военные годы, когда советская армия освобождала союзные страны, командование думала о мирном будущем, стараясь сохранить как можно больше жизней в своей стране, потерявшей так много воинов. Особенно тяжело было, когда освобождали Румынию, Венгрию. И в этих сражениях Хопа Аджимусаев со своими боевыми товарищами сражался с врагом, не жалея себя. Он был тяжело ранен. После лечения в госпитале, его хотели демобилизовать, но он опять вернулся в строй и встал на защиту Родины.

Война для него закончилась в 1945 году. Он вернулся в своё родное село.

За заслуги в Великой Отечественной Войне дядя был награждён медалями «За оборону Кавказа», «За боевые заслуги», «За отвагу», «За воинскую доблесть».

Асият Метеева, ответсвенный секретарь МБУ "Управление по информационной политике и массовым коммуникациям" администрации МР "Бабаюртовский район" 

Мой отец Крымсолтан Акбиев, уроженец села Хамаматюрт, родился в 1920 году. Окончил в селе 7 классов. В 1939 году вступил в ряды Ленинского комсомола и работал в местном колхозе. Как активному комсомольцу, ему поручали самые ответственные работы.

Началась война. Многие были призваны и отправлены на фронт. Продвижение немцев было таким стремительным, что за несколько месяцев с начала войны они бомбили города Северного Кавказа. Очень важно было сохранить имущество колхоза и Крымсолтану поручается перегонять скот в горы и пасти стадо там. Эту задачу он с товарищами выполнил и не допустил падежа ни одной головы.

После освобождения Северного Кавказа, он пригнал скот обратно в село и написал заявление в военкомат, чтобы его отправили на фронт.

И вот, в начале 1944 года его призвали, после краткосрочной подготовки он был отправлен в 5-й мотострелковый полк Краснознаменной дивизии Юго-Западного фронта Украинской армии. В составе своего полка освобождал города Украины от немецко-фашистских захватчиков. Как он сам рассказывал, когда до Берлина оставалась всего 50 километров им передали, что война завершилась и над рейхстагом водружен Красный флаг.

Полк, где служил мой отец еще три месяца прочесывал окрестности Берлина, уничтожая немцев. В августе месяце 1945 года, 5-й мотострелковый полк был переброшен в Польшу для уничтожения остатков бандеровцев. В лесах Бегатской области им пришлось более года отлавливать их или же уничтожать.

Отец демобилизовался в конце 1946 года. Его грудь украшали боевые медали, «За боевые заслуги», «За победу над Германией» и «За освобождение Польши».

После войны он продолжал работать в местном колхозе. Пользовался авторитетом и уважением у односельчан.

Алик Акбиев, главный бухгалтер МБУ "Управление по информационной политике и массовым коммуникациям" администрации МР "Бабаюртовский район" 

Аскеров Али Аджиевич родился 20 марта 1919 года в с. Хамаматюрт Бабаюртовского района. После окончания Хамаматюртовской начальной школы поступил в школу-интернат в с. Бабаюрт, затем — в Школу колхозной молодежи (ШКМ) в с. Адильянгиюрт. По окончании Хасавюртовского педагогического училища в 1939 году Али Аджиевич начал свою трудовую деятельность в Хамаматюртовской семилетней школе в качестве учителя младших классов.

Али Аскеров в апреле 1941 года был призван в ряды Красной Армии. Война его застала во время службы под Новочеркасском. Служа в резервной части, Али Аскеров добровольно ушел на действующий фронт. Воевал в 591 стрелковом полку 176-й стрелковой дивизии Юго-Западного фронта.

За проявленное мужество в боях за Родину Али Аскеров был награжден различными медалями и орденами: орденом Отечественной войны I степени, медалью «За отвагу», а также многими юбилейными медалями и наградами.

В боях за освобождение Донбасса у села Дебальцево он получает тяжелое минно-осколочное ранение в ногу. Лежал в госпитале г. Ессентуки. В апреле 1942 года решением Военно-врачебной комиссии он был признан негодным к дальнейшей военной службе.

По возвращении с фронта домой Али Аджиевич стал принимать самое активное участие в жизни села и района. Несколько лет он работал секретарем сельского совета. С 1944 по 1952 год работал директором школы в родном селе. В 1962 году он поступил и в 1968 году успешно окончил Дагестанский государственный университет. Свой сорокалетний рабочий путь он закончил в 1979 году, после выхода на заслуженную пенсию.

За безупречный труд на педагогическом поприще Али Аджиевич был награжден орденом Трудового Красного Знамени, а также ему было присвоено звание "Заслуженный учитель Дагестана". Он заслуженно пользовался уважением и авторитетом среди педагогической общественности района и жителей родного села. Неоднократно поощ­рялся руководством района Почетными грамотами, ценными подарками, вручением медали «Ветеран труда».

Али Аджиевич очень любил детей, тем не менее, был требователен к себе и учащимся, и в этом видел залог успешного овладения знаниями. Помимо собственно педагогической работы А. Аскеров в школе открыл и вел литературный кружок "Молодое перо", где раскрывались творческие способности детей. В этом ему, видимо, помогал писательский дар, присущий ему с ранних лет. На этом поприще он написал немало стихотворений, поэм, опубликованных в районных и республиканских изданиях. Не жалея ни времени, ни сил, он за десятки лет собрал огромный фольклорный материал: более 700 кумыкских пословиц и поговорок, сказки, цикл шутливых рассказов о нашем земляке Алыпкаче Казанбиеве. Главным же его литературным трудом, конечно, является повесть «Алипмурза» о жизни и смерти поэта-сказителя собственных, а также народных песен-йыров из с. Хамаматюрт Алипмурзе Давлетмурзаеве. Повесть в свое время публиковалась в литературном альманахе «Дослукъ» («Дружба»).

В 2012 г. после непродолжительной болезни Али Аджиевич Аскеров ушел в мир иной. На надмогильной плите Учителя выгравирована надпись из его же слов: "Жизнь — это извечный урок, данный нам Богом..."

 Мурад Аскеров, корреспондент МБУ "Управление по информационной политике и массовым коммуникациям" администрации МР "Бабаюртовский район" 

Брат моей бабушки Абдулгамид Абдулкеримович Моллаев родился в 1920 году в с.Костек Хасавюртовского района РД. Когда началась Великая Отечественная война, он служил в рядах Советской армии.

Рано утром в четыре часа 22 июня 1941 года фашистская Германия и её союзники атаковали СССР на всём протяжении западных границ страны. Началась самая кровавая и жестокая в истории человечества война. Бои шли везде, но именно Брестской крепости было суждено стать символом советской обороны периода самого начала войны, символом стойкости и мужества наших солдат и офицеров, защищавших свою родину от немецко-фашистских захватчиков. В обороне Брестской крепости и воевал мой дядя, и пропал без вести в 1941 году.

Нет семьи, которую бы обошла война. У кого-то она отняла сына. У кого-то брата, мужа, сестру, дедушку… Они защитили нас жизнью своей, заслонили наши жизни от смерти. И мы живем. Плачем, смеемся, дышим…, а они лежат в земле.

К сожалению, моего дяди уже нет в живых, но его ордена и медали хранятся у его родных, которые живут в с.Костек.

Я горжусь им, но сожалею о том, что так мало о нем знаю. Абдулгамид Моллаев воевал за нашу Родину. Он пал смертью храбрых на Брестской земле. Вечная слава героям! Вечная память!

Лайлахан Темирболатова -- заместитель директра-главного редактора МБУ "Управление по информационной политике и массовым коммуникациям" администрации МР "Бабаюртовский район"

Уллу Ватан дав… Шо бир сёзлени эшитсек, къагьрулу йылларда ватаныны азатлыгъы, авлетлерини эркинлиги учун къанын-жанын аямай дав этген миллионлар булан адамланы къысматы гёз алгъа геле. Арадан 70 йыллар гетген булан да, аччылыгъы таймай, юреклерде къалгъан яраланы янгырта.

Давну гьакъында кеп сёзлер айтылгъан, кеп макъалалар, кеп китаплар язылгъан. Амма шо давну белгисиз къалгъын игитлери гьали де ёкъ тюгюл. Оланы барыны да къыйынлы къысматы гьакъда язмагъа да бажарылмай. Олар герсетген къоччакълыкълар, оланы атлары наслудан-наслугъа айтыла геле. Оланы унутмагъа кюй де ёкъ. Шо – бизин эркинлигиби учун ябушгъан аталарыбызгъа ва уллаталарыбызгъа этилеген гьаюрмет.

Мен оьзюню гьакъында язмагъа сюеген хамаматюртлу Басир Абдуллаев де шолайланы арасында оьз ери бар. Ватандаш давну ялынлы 1919-нчу йылында хамаматюртлу Далгьатны ва Айшатны агьлюсюнде тувгъан Басир Абдуллаев яшдан тутуп къаркъарагъа санлы, ругьгъа къатты яш болуп оьсе. Ону атасы Далгьат юртда айтылгъан темир уста болгъан. Билики, темир къаттылыкъ огъар атасындан гелген буса да ярай.

Юртдагъы школада 7 класны битдирип, Басир Хасавюртдагъы муаллимлени гьазирлейген училищеге охумагъа тюше. Шо йылларда районда муаллимлер аз экенге гёре, эринине эр мыйыгъы битген, хас билимге ес болгъан Басирни Бабаюрт районну Гьасанай юртундагъы школагъа директор этип бакъдыра. Амма шо ишде ол узакъ ишлемей: Уллу Ватан дав башлангъан деген хабар юртгъа тез яйыла.

-- Мени атам 1942-нчи йылда юртлулары Али Аскеров, Муталим Къачмасов ва Магьаммат Черивмурзаев булан бирге гёнгюллю кюйде давгъа гете, -- деп хабарлай Басир Абдуллаевни уланы Абдулнасир. – Ону инг башлап Грузиягъа охумагъа йибере. Охувун давам этген сонг, огъар асгер чин де берип, пулемет бёлюкню командири этип сала.

Шо йыллар Уллу Ватан давну лап да къагьрулу ва къыргъынлы йыллары бола. Ол дав эте туруп, Грузиядан Украинагъа чыгъа. Фашист елевчюлер булан болгхъан урушланы бирисинде Басир Абдуллаев авур ярала. Госпитальда 4 айдан артыкъ ятгъан сонг, огъар дагъы дав этмеге ярамай деген «гьукму» гесип, 1944-нчю йылны март айыны ахырында ону уьюне къайтара. Ол уьюне бош къайтмай. Немец елевчюлер булан ябушувда гёрсетген къоччакълыгъы саялы огъар Ватан давну ордени, Кавказны якълаву учун деген ва оьзге тюрлю медаллар берилген.

Юрекдеги яра даимликге къала буса, сангъа тийген яра замангъа гёре сав болагъаны белгили. Басир Абдуллаевни яралары сав бола ва ол, арадан заман гетип, юртлу къыз Умюкюрсюн булан уьйлене.

Давдан сонггъу йылларда ол оьзюню давдан алдагъы касбусун узата. Къайтара Гьасанай школада эки йыллар муаллим болуп ишелеген сонг, Басир Абдуллаевни юртну халкъы колхозну директору этип сайлайлар. Шо ишде ол 1949-нчу йыл болгъанча ишлей. Давну ялынындан чыкъгъан, загьмат чыныкъдыргъан Басирни иш сынаву Бабаюртдагъы РайПО-гъа да тарыкъ бола. Ол шо къуллукъну башы болуп 2 йыллар ишлей. Амма яшлагъа билим бермеге гьасиретлик ону юрегинден бир мюгьлетге де таймай ва бир чола тюшгендокъ, ол гене школагъа къайта. Бу гезик ол 1 номерли Львовски юртгъа муаллим гьисапда гете. Эсгерилген школада бир йыл да ишлеп, ол ата юрту Хамаматюртгъа къайта. Бир башлап хоншу Уцмиюртда, сонг буса ата юртундагъы школада муаллим болуп ишлемеге башлай.

-- Ол оьзюню гючюн къайсы ишде де сынагъан, ол не ишни де башына алгъан, -- дп хабарлай Басини уланы Абдуланасир. – Ол бир вакътини ичинде Дзержнискийни атындагъы сугъарыв системаны начальнигини орунбасары, валларда инженер болуп ишледи. Пенсиягъа да ол шо ишде ишлеп турагъан кюйде чыкъды.да,

Къайда ишлесе де, ким болса да, ол гьаман да халкъы булан болгъан. Ону къатты хасияты, ругь байлыгъы ва оьзденлиги айланасындагъылагъа гьаман да уьлгю болгъан. Огъар загьматны ветераны деген ат да берилген.

Басир Абдуллаев татывлу агьлюде агьлюсю Умюкюрсюн булан етти яшны оьсдюрген. Оланы гьариси яшавда оьз ёлун да тапгъан. Уллу уланы атасыны ёлун танглап, бугюнлерде де сугъарыв системада чалыша, экинчиси – адам ташыйгъан паркда, уьчюнчюсю буса машинлеге ремонт эте.

Басир Абдуллаев 1993-нчю йылда герти дюньягъа гечген. Оьзю болмаса да, юртлулары ону унутмайлар. Хамаматюрт юрт администрацияны къарары булан, Басир Абдуллаев яшагъан уьйге мармарташ салынгъан, орамгъа буса аты къоюлгъан.

Эсделлик оьлмей. Оьлмеге кюй де ёкъ. Басир Абдуллаевни аты да оьлмежек. О ону авлетлерини, оланы авлетлерини юрегинде даим де болажакъ. Ону къысматы буса савлай хамаматюртлулагъа уьлгю болажакъгъа шеклик ёкъ.

Герейхан Гьажиев

Уллу Ватан давда совет халкъ гёрсетген къоччакълыкъ, игитлик ва ругь байлыкъ гьакъда кёп айтылгъан, кёп язылгъан. Тек гьар гезик, Уллу Уьстюнлюкню гюнюн къаршылай туруп, шо Уьстюнлюк учун оьз жанларын къурбан этген, Ватан учун душманлар булан бетге-бет ябушуп, дав майданларда санларын сёкген, давдан сонггъу йылларда да элибизни бузулгъан экономикасын гётермек учун гечесин-гюнюн бир этип ча- лышгъан уланларыбызны гьакъында кьайтара эсгермей болмайбыз. Эсгермей къойма гьакъыбыз да ёкъ. Оланы къоччакълыгъы бир нече наслулагъа уьлгю болуп гелген, ана Элибизни аркъатаявуна гьисап этилген.

Бабаюртлу улан капитан Гьамзат Гьажиевге де Тенгирибиз шолай бай къысматны савгъат этген. Терский областны Хасавюрт участкасыны Бабаюртунда 1911-нчи йылда тувгъан Гьамзат Гьажиев ата юртундагъы етти йыллыкъ школаны битдирген. Давну алдындагъы йыллардан тутуп, Гьамзат Гьажиев Ватанына къуллукъ этмеге гирише. Ол оьзюню загьмат ёлун районну ич ишлер бёлюгюнде участка инспектор гьисапда башлай. Сонггъа таба сельхозбанкны баш инспектору, ВЛКСМ-ни райкомуну марксист -ленинчи тарбиялавгъа къарайгъан секретарыны орунбасары, артда буса биринчи секретары болуп чалыша. 1940 — 1941-нчи йылны июль айы болгъанча буса ол пропагандист ишни де юрюте. Шо буса ону гележегинде аслу ерни тута.

Уллу Ватан дав башлангь- анча да Гьамзат Гьажиевни яшавгъа къараву токъташгъаны, халкъ булан идеология ишни юрютмеге сынав топлагьаны, яшёрюмлер булан иш гёрмеге бажарагъанлыгъы Уллу Ватан давну йыл- ларында бек тарыкъ бола. Немец елевчюлер оьзлени къара гючюн Совет уьлкебизге бакъдыргъанда буса, Гьамзат Гьажиев герти коммунист гьисапда гёнгюллю кюйде райондан фронтгъа гетгенлени биринчилерини арасына гире.

Давну биринчи йылында болгъан къыргьынлар кёплени юрегине таймас дамгъа салгъан. Гьар шагьар, гьар юрт, гьар отар учун юрюлген давларда капитан Гьамзат Гьажиев де актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Амма немец елевчюлени намарт гюллелерини бириси 1942-нчи йылда Новороссийск шагьар учун болгъан гючлю давда Гьамзат Гьажиевни де яралай ва ону сав этмек учун Ставрополь шагьарында ерлешген госпитальгъа бакъдыра. Тек ватанына къопгьан къыйынлы гюнлерде ол оьзюне ер тапмагьа болмай, оьзюн фронтгъа йибермекни тилей. Ону савлугъуна гёре, ол гьазир политработник экенин де гьисапгъа алып, командование буса Гьамзат Гьажиевни Горький шагьарда ерлешген Къызыл асгерни баш политуправлениесини резерв бёлюгюне йибермекни пайдапы гёре. Тек душман булан бетге-бет ябушмагъа гьасиретлик ондан таймай ва ону артсыз — алсыз тилеклерини натижасында 1942-нчи йылны ахырында 2-нчи армияны сыдраларында капитан Гьамзапг Гьажиев гене фронтгъа гете.

Госпитальдан сонггъу биринчи урушу Гьамзат Гьажиевни Ленинградны боюнда оьте. 900 гюн ва гече дёрт де янындан немецлер къуршав- гъа алгьан шагьарлылар булан янаша бабаюртлу улан, Совет Армияны капитаны Гьамзат Гьажиев де Ленинградны фашист елевчюлерден эркин этмек учун ябуша. Шагьарда тувгъан ачлыкъгъа да, къыргъынгъа да къарамай, яш коммунист къамавгъа алынгъан Игит-шагьар Ленинградны немецлерден тазалавда ва фашист елевчюлени «Север» деп ат тагьылгъан черивюн дагъытывда къоччакълыкъ гёрсете. Ленинград шагьар учун юрюлген давда гёрсетген къоччакълыгьы ва патриот ругьу саялы Оьр командование капитан Гьамзат Гьажиевни «Ленинградны якълаву учун» ва «Къоччакълыгъы учун» деген медаллар булан савгъатлай.

Амма бир уьстюнлюк булан дав битмей. Оьзге комсомоллар ва коммунистлер булан бирге, Ватаныбызны толу кюйде елевчюлерден эркин этмей туруп, яллыкъны билмежекге ва немец-фашистлер булан ахырынчы тамчы къаны битгенчеге ябушмагъа ант этген капитан Гь. Гьажиев 1944-нчю йылны январь айында бырынгьы шагьар Новгородну фашистлерден азат этивде де актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Янгы урушлар, янгы уьстюнлюкпер.

Немец елевчюлерден азат этилген гьар юрт, гьар шагьар капитан Гь. Гьажиев йимик къоччакъ солдатлагьа эркинлик учун ябушмагъа ругь бере, гюч бере.

Новгород азат этилген сонг, 1944-нчю йылны февраль айында Любань деген юртну кьырыйында артгъа тартылып барагъан немецлени дагъытывда Гь. Гьажиев экинчилей де яралана. Ленинградны госпиталында сав болгъан сонг, ол апрель айда гене оьзюню асгер бёлюгюне къайта. Шо вакътиде Гь. Гьажиев къуллукъ этеген асгер бёлюк Финляндияны Выборг шагьарыны кьырыйында дав этип табыла. Шо шагьар учун болгъан урушланы биринде буса Гь. Гьажиевге душманны гюллеси уьчюнчюлей де бата ва ярадан сав болмакъ учун Ленинград госпитальгъа тюше.

Ондагьы патриот ругь ва къоччакълыкъ ярасы булан ябушма да гюч бере ва 1944- нчю йылны ахырында толу кюйде сав болгъан капитан Гь. Гьажиев 21-нчи армияны политотрядына бакъдырыла. Шо вакъти Совет Армия Польшаны ва Литваны янындан фашист Германияны топурагъына чыкъмакъ учун гьазирлик гёре. Армияны командующийи А. А. Говоровну, Военный советни члени А. А. Ждановну ва штабны начальниги Д. Н. Гусевни ёлбашчылыгъы булан капитан Гь. Гьажиев 21-нчи армияны политика-англатыв иш юрютеген баш къуллукъчусу болуп токътай. Эсгерилген армияны политотделы гьар урушну алдында солдатлар булан ачыкъ лакъыр, англатыв ишлер юрютмеге, оланы патриот ругьун гётермеге къаст эте. Чапгъын башлангьанда буса капитан Гь. Гьажиев солдатланы алдына тюшюп урушгъа бара.

Къоркъув билмейген яш коммунист, Совет Армияны капитаны Гьамзат Гьажиевни Ватаны тергевсюз къоймай. Уллу Ватан давну ол дивизияны на'чальнигини сиясат бёлюгюне къарайгъан орунбасары гьисапда тамамлай. Давну боюнда капитан Гьамзат Гьажиев кёп керенлер савгъатлана. Ону тёшюн Ватан давну 2-нчи даражалы ордени, «Къоччакълыгьы учун», «Ленинградны якълагъаны учун», «Берлинни алгъаны учун», «Кавказны якълагъаны учун», «Уллу Ватан давда фашист Германиядан уьстюн гелгени учун» деген медаллар безей. Оьр командованиени атындай огъар бир нече баракалла кагьызлар, онлар булангъы грамоталар бериле.

Капитан Гьамзат Гьажиевни атына гелген баракалла кагъызланы бирисинде булаи сёхлер бар:

Улпу Ватан давну ортакъчысы капитан Гь. Гьажиевге. Немец Силезияны промышленный районуну центры Гитденбург шагьарны алмакъ учун оьтгерилген давда гёрсетген къоччакълыгъы ва дав этмеге гьюнерлиги саялы, Оьр Башкомандующий, ёлдаш Сталинни 257-нчи буйругъу булан сизге, шо урушну ортакъчысына, баракалла билдириле.

Асгер бёлюкню командира КОРШУНОВ».

Фронт командование капитан Гьажиевни къоччакълыкъларына оьр къыймат бере. Масала, Ленинградны къуршавдан азат этивде оьр даражада кютген дав тапшуруву учун ва Шлиссельбург-Синявинск къолтукъда немецлени асгер бёлюгюн дагъытывда актив кюйде ортакъчылыкъ этгени саялы, полкну командири Воронинни тапшуруву булан 1944-нчю йылда Гьамзат Гьажиев Къызыл Байракъ орденге ва «Праганы азат этивю учун» деген медальгъа гёрсетиле. Тек 1945-нчи йылны август айында 1-нчи Украина фронтну 229-нчу дивизиясыны 647-нчи артполкуну командирини сиясат бёлюгюне къарайгъан орунбасары болуп чалышагъан Гьамзат Гьажиев япон давгъа гетгенлиги булан байлавлу болуп, савгъатлар игитге тапшурулмай къала. Амма ону игит кел- пети ва къоччакълыгьы кёп солдатлагъа уьлгю болуп токьтай.

Уллу Ватан давдан капитан Гьамзат Гьажиев ата юрту Бабаюртгъа 1946-нчы йылны апрель айында къайта ва къайтыву булан гьазир партияны къуллукъчусун КПСС-ни райкомуна ишге алалар.

Тюрлю-тюрлю йылларда ол КПСС-ни райкомунда инструктор, кадрлагъа къарайгъан секретарь, Ново — Надежда МЖС-ни ёлбашчысыны сиясат бёлюкге къарайгъан орунбасары, району гьар тюрлю хозяйстволарында парткомларыны ёлбашчысы гьисапда чалышгьан. «Дагъыстан» совхозну парткомуну секретарындан ол 1972-нчи йылда пенсиягъа да чыгъа. Гьамзат Гьажиевни пачалыкъны, халкъны алдында къазангъан ярыкъ келпети, замандашларыны эсинде къоркъув билмейген солдат ва жамиятны лайыкълы ватандашы гьисапда сакъланажакъгъа шеклик ёкъ.

Герейхан Гьажиев

Сталинград. Шо шагьар бизин ватаныбыны тарихинде гьаман да ону азатлыгъы учун болгъан урушларда жан берген миллиондан да артыкъ совет солдатланы къоччакълыгъыны белгиси гьисапда сакъланажакъгъа шеклик ёкъ. Арадан 78 йыллар гетген буса да, къоччакъ шагьар Сталинградны гьар къарыш топурагъы учун жанын бергенлени атлары унутулмай. Унутулмагъа кюй де. Олар яш наслу учун игитликни ва ватанын жанындан артыкъ сюювню белгиси гьисапда асрулар боюнда сакъланажакъ.

Яш чагъымда Сталинградны гьакъында, ону къоччакъ якълавчуларыны гьакъында сёз чыкъса, мени гёз алдыма зор къаркъаралы, гючлю-къуватлы адамлар геле эди. Оьсе туруп, олар да бизин йимик, тек ватанына бакъгъан сюювю тюбю ёкъ дериялы болгъанны англадым. Сталинградны якълавчулары бизин арабызда да яшагъан. Давдан сонг да, уьлкебизни дав бузгъан экономикасын гётермек учун тиши-тырнагъы булан ябушгъан. Мен оьзюню гьакында язмагъа сюеген бабаюртлу Солтанагьмат Къазакъов да шолайланы бириси болгъан.

Бабаюртда тувуп, яш йылларын Къумукътюзде йиберген, ата юртундагъы школаны етти класын битдирген Солтангьмат Къазакъов Совет Армияны сыдраларына 1938-нчи йылда чакъырыла. Къаркъарасын загьмат чыныкъдыргъан яш солдат душманлар булангъы биринчи урушун фин давда башлай. Совет-фин дав 4 айгъа узатлыгъан. Амма шо аз болжалны ичинде командованиеге Солтанагьмат Къазакъов къоркъув билмейген солдат гьисапда таныла.

-- Фин дав бизин солдатлагъа дав гьюнер етишмейгенни гёрсете ва тез заманны ичинде яш солдатланы савутну къоллав къайдаланы уьйретмеге герек деген масаъала гётериле, -- деп хабарлай мени булан Солтанагьмат Къазакъовну узаны Исламгерей. – Шолай бир гюн мени атамны штабгъа чакъырып, штабны начальниги яш солдатлагъа командирлер етишмейгенни ва ону яш командирлени гьазирлейген школагъа йибермеге сюегенни айта. Атам да кёп сююп рази бола.

Шолайлыкъда, Солтанагьмат Къазакъовну дав китабыны бирдагъы бир бети ачыла. Яш командирлени гьазирлейген школаны битдирип, сержант чынгъы ес болгъан Солтанагьмат Къазакъов школада алгъан билимин солдатлагъа бермеге къаст эте. Кёп де гетмей, немец фашистлени дав машини совет топуракъгъа гире. Уллу Ватан дав башлана.

Солтанагьмат Къазакъов учун буса Уллу Ватан дав Сталинградны азатлыгъы учун юрюлген къагьрулу урушларда башлангъан. Ол ёлбашчылыкъ этеген артиллерия бёлюкге шагьарны душманны самолётларын сакъламакъ деген авур тапшурув салына.

-- Сталинградны азатлыгъы учун ябушув мени эсимден бир замангъа да таймажакъ, -- деп хабарлай бола эди атам, -- дей мени булангъы лакъырын узата туруп Исламгерей Къазакъов.-- Сталинградны немецлерден тазаламакъ учун кёп гючлю давлар юрюлген. Германияны айтылгъан фельдмаршалы Паулюсну армиясын дагъытывда да, кёп санавдагъы немецлени есирликде алывда да атам Солтанагьмат Къазакъовну бёлюгю игитлик гёрсетген.

Шо ябушувларда Солтанагьмат Къазакъовну бёлюгюндеги солдатлар да жан бере. Амма олар ахыры тынышына ерли душман булан ябушгъанлар, фашистлени асгерин Эдил бойгъа чыкъмагъа къоймай токътагъанлар.

Сержант Солтанагьмат Къазакъовну оьзюню ва ол ёлбашчылыкъ этеген артиллерия бёлюк гёрсетген игитлик Оьр командованияны янындан да тергевсюз къалмай. Бабаюртлу къоркъув билмей сержант Солтанагьмат Къазакъовгъа «Къоччакълыгъы учун» ва «Сталинградны азатлыгъы учун» деген медаллар бериле ва огъар Оьр Баш командованияны янындан баракалла билдириле.

Сталинград немецлерден азат этилсе де, фашистлени хахол этиклерини авазы дагъы да чалыны, оьзлеге есир болгъан шагьарларда олар намартлыгъын узута. Къагьрулу давлар Днепр оьзенни айланасына гёче. Шо вакътиге старшина чынгъа етишген Солтанагьмат Къазакъов да шо бойда немец фашистер булан дав эте.

-- Къатты давлар юрюлеген вакътиде ротаны командири подпоковник Казанский атамны чакъырып, немецлер Днепрны кёпюрюн бузуп, немецлер совет Армияны алгъа барывуна пуршавлукъ этмеге сюегенни билдире ва атам ёлбашчылыкъ этеген зенит бёлюкню алдына кёпюрню душаманны самолётларындан сакъламакъны тапшура, -- дей Солтанагьмат Къазакъовну уланы Исламгерей. – Душман самолётлар булан болгъан тогъа тартывда бёлюкден эки солдат жан бере, атам да яралана. Буса да, бёлюкню алдына салынгъан тапшурувну да олар уьстюнлю кюйде кюте: зенитчиклер душманны 8 самолётун Днепрны сувунда батылта.

Буса да, фашистлер оьзлени намарт хыялларын яшавгъа чыгъармагъа сююп, чапгъынын узата. Кёкню къара булут япгъандай бёлуп, яман аваз этип, 30-гъа ювукъ немец самолётлар десант ташламагъа башлай. Бу гезик зениткалар десантгъа къаршы ишлемеге башлай. Бирини артындан бири немец солдатлар сал болуп, Днепрны уьстюне тюшелер. Ажжалдан къачып, дагъы да 40-ден артыкъ фашистлер къолгъа гелелер.

Тенгсин давдан сонг, старшина Солтанагьмат Къазакъов штабгъа къайтып, оьзлени алдына салынгъан тапшурув уьстюнлю кюйде кютюлгенни билдире.

-- Сизин къоччакъ ишлеригиз магъа белгили, ёлдаш Къазакъов, -- дей ротаны командири подполковник Казанский. – Душманны нече самолётун тюшюргенни сиз оьзюгюз сама да билемисиз?-- деп де сорай.

-- Онча айтардай зат чы этмедим, -- деп жавап бере Солтанагьмат Къазакъов. – Солдатларымны экиси оьлдю, мен оьзюм де енгил яраландым. Шо саялы да, душманны етти самолётун тюшюргенден къайры дагъы зат этип болмадым.

-- Давгъа гьюнеринг болса да, гьисапдан чы осал экенсен, -- деп жаваплана подполковник Казанский. – Оьзюнг атышып тюшюрген 8 самолётну да, къырылгъан десантны да, къолгъа гелген 40-дан да къолай немец солдатланы да сен неге гьисапгъа алмайсан, -- деп, шанжалда олтуруп, дагъы да, -- Сен не ерден гелгенсен? – деп де къоша.

-- Дагъыстанлыман, ёлдаш подполковник. Бизин Дагъыстанны гьакъында эшитгенсендир. Бек гёзел ер. Бийик тавлары, сюзюк булакълары, -- деп, старшина Къазакъов гиччи ватанын подполковникге суратлай.

1943-нчю йылда старшина Солтанагьмат Къазакъовну тёшюнде бирдагъы бир орден ланцыллай. Днепр учунгъу давда гёрсетген къоччакълыгъы учун огъар Къызыл юлдуз ордени тапшурула.

Дав узатыла. Немец фашистлени къувалай туруп, Совет Армия зор Ватаныбызны дазуларындан чыгъа. Совет уьлке толу кюйде фашистлерден тазалана. Тек дав битмей. Къызгъын давлар Польшаны азат этек учун юрюле. Шо ябушувларда старшина Къазакъов да актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Ону къоччакълыгъы оьзгеле уьлгю болуп токътай. Огъар «Польшаны азатлыгъы учун» деген медал да бериле. Амма Къазакъовну сююнчю шону булан байлавлу тюгюл: ол уьстюнлюк ювукъ экенни яхшы биле ва шо огъар ябумагъа гюч бере.

Старшина Къазакъов оьзюню бёлюгю булан Чехославакияны азат этив де ортакъчылыкъ эте. Бабаюртлу улан Европаны фашизмден аза эте туруп, ону уясы – Берлинге, Рейхстаггъа етише. Уьтюнлюкню гюнюн де ол оьзге совет солдатлар булан бирге тюп болгъан Рейхстангны алдында къаршылай.

-- Атамны Рейхастагны алдында чыкъгъан сураты да бар эди, -- дей мен оьзю булан лакъыр этеген Исламгерей Къазакъов. – Тек бугюнге ерли шо сакъланмай къалды. – Амма къоччакълыгъы учун огъар Сталинни къолу салынгъан «ТТ» тапанча мени бугюн йимик эсимде. Ону ол оьзюню ювугъу, НКВД-ни къуллукъчусуна савгъат этди.

Дав майданда гёрсетген къоччакъыгъы саялы, старшина Солтанагьмат Къазакъов «Праганы азатлыгъы учун», «Берлинни алгъанлыгъы учун», «Германиядан уьст гелген учун» деген мадаллар булан да савгъатлангъан. Ону тёшюн Ватан дав ордени де безеген.

Солтанагьамат Казакъав Ватаныны алдында 8 йыл къуллукъ этип, 1946 йылда ата юрту Бабаюртгъа къайта. Солдат опуракъларын да чечип, С.Къазакъов загьмат фронтда ябушмагъа башлай. Тюрлю-тюрлю йылларда ол райсобесни инспектору, сакъатланы артелини ёлбашчысы, Бабаюрт районну аманат кассасыны заведующийи болуп ишлеген. 1953-нчи йылда область партшколаны битдирип, партияны район комитетини инструктору болуп да ишлеген. Ол узакъ йыллар Бабаюрт район больницаны баш врачыны хозяйство ишлерине къарайгъан орунбасары болуп да чалышгъан.

Солтанагьмат агьлюсю Шамсият булан насипли яшав къуруп, гележекге инамлы къарамагъа башлай. Олар татывлу агьлюде 2 уланны ва 2 къызны тарбиялай. Тек яшав ону гене сынай. Давда гёрген къыйынлыкълар аз йимик, парахат яшавда да Солтанагьмат Къазакъовну яшавуна аз къайгъы гелмей. Арт артындан ону етишген къызлары Багъыдат ва Бюрлюят яшлайына яшавдан гете. Яшав ёлдашы Шамсият да даимликге гёче. Арт-артындан гелген къайгъылыкълар Солтанагьматны къартайта. Аз авруп, асил авруп дегенлей, 1997-нчи йылны марты айында ону гёзлери даимликге юмула.

Оьзю оьлсе де, ону аты оьлмеген. Къоччакъ уланларыбызгъа оьлме кюй де ёкъ. Олар къоччакълыкъны уьлгюсю гьисапда яш наслуну эсинде гьаман да болажакъгъа шелик этмеймен.

Герейхан Гьажиев

Бизин халкъ Уллу Ватан давну, ол гелтирген уллу балагьларын ва талчыкъларын башдан гечирген. Кёплер шо давда инг де аявлу адамларын тас этгенлер, шону яралары ва яркъычлары, арадан кёп йыллар гетсе де, ял бермей, гьар адамны къысматына оьз таъсирин тийдирген.

Бабаюрт районну макътавлу уланларыны бири оьз Ватанын, халкъын намарт душманлардан къанын-жанын аямай сакълагъан, Уллу Ватан давну ветераны Муталим Алескендерович Къачмасов 1923-нчю йыл Хамаматюртда тувгъан ва оьсген.

Давну алдындагъы йылларда ол юрт школаны тамамлап, 18 йыллыкъ чагъында комсомол къурумну секретары болуп ишлей. Тек узакъ къалмай, бизин ватанны уьстюн къара булутлар яба – немец фашистлер булангъы дав башлана. Шо аччы хабарны эшитгендокъ, М.Къачмасов оьзюню комсомол ёлдашлары булан гёнгюллю кюйде давгъа барма сюегенин билдире, тек оланы тилевю гери урула.

Юртда яш уланлар ва къызлар юрт школада штаб къуруп, гьар гюн, гьар гече патруль юрюте болгъан. Олагъа юртну халкъы да къошула, юртлулар фронтгъа болагъан кёмегин эте. Олар фронгъа ашамлыкъ маллар ва оьзге тюрлю затлар йиберелер.

1942-нчи йылны май айында Муталим юртлу уланлар, олар булан бирче 45 къатынгиши де Къызылюрт шагьарны ягъасында самолётлар учун аэродром къурувда ортакъчылыкъ этелер.

Шо йылны июль-август айларында Хамаматюртда Азербайжан полк ерлеше. Шо вакътиде Муталим Къачмасов давдан къайтгъан Автерхан Абдуллаев да булан полкну командирлерини буйругъуна гёре разведкагъа агъачлыкъгъа юрюй. Онда немец десант тюшгенни гёрюп, олар тез штабгъа билдире. Фашистлени десант отрядын шо гече туталар.

1943-нчю йыл ол ёлдашлары Магьаммат Черивмурзаев, Али Аскеров, Халит Кагьриманов, Басир Абдуллаев да булан фронгъа гетмек учун бирдагъы да арза язалар. Бу гезик оланы арзасы къабул этиле ва олар гёнгюллю кюйде давгъа гетелер.

Башлап ол Грузияда бола, сонг буса Ленинград фронтуна бакътырыла. Фрондан гелген ону кагъызлары буссагьат да сакълангъан.

Шо кагъызланы бирерлетип ачып къарайман. Оланы бирисинде: «Салам, аявлу анам! Ленинград округунда Ватан борчумну кютемен. Савлукъ да яхшы. Немец фашистлени тозуп, уьстюнлюкню алып уьйге къайтарбыз. Барыгъызны да гёрме сюемен. Гечелер тюшлеримде анам, сен мени къаравуллайгъан кююнгню гёремен. Мен къайтажакъман»- деген сёзлени охугъан сайын, юрегингни атылыву башгъа бола.

Муталим Къачмасов Украин, Белорусь фронтларда пулемётчик гьисапда къанлы урушлурада ортакъчылыкъ этген. Витебск шагьарны къолгъа алагъанда яра тийип, ол госпиталда 5 ай ята, сонг ону Омск шагьаргъа онгара. Ондан сонг Муталим Къачмасовдан уьюне хыйлы заман кагъызлар гелмей тура. Уьюндегилер ону гьакъында этген соравгъа да «Белгисиз тас болгъан»-деп жавап геле. Тек ана авлетинден умут уьзмей, къаравуллай. Узакъда къалмай, тёшю медаллардан толгъан Муталим уьюне къайта.

Сонгу йылларда М.Къачмасов ата юрту Хамаматюртда юрт советни секретары, сонг ашамлыкъ маллар сатылагъан тюкенни заведующийи болуп загьмат тёге. Муталим Алескендерович Къачмасов ата юртунда ишлеген вакътиде оьзгелеге уьлгю гёрсетип, алдынлылардан болуп загьмат тёге. Къайда ишлесе де, не къуллукъну башын тутса да, ол оьз ишин билеген, халкъгъа къуллукъ этмеге гьаман да гьазир адам гьисапда юртлуланы эсинде буссагьат да сакълангъан.

Ол агьлюсю Къурайиш да булан татывлу агьлю къуруп, 5 улан 3 къызны тарбиялап оьсдюре, оланы тюз ёллагъа сала. Авлетлери орта хас ва оьр билимлер алып, арив къуллукъларда ишлей.

Амма ону давда тийген яралар ону рагьат къоймай. Шо яралардан сав болмагъан кюйде, яшавуну янгы яшайман деген выкътисинде ол герти дюньягъа гече.

Амма ону аты, дав майданда ол тёкген къызыл къаны унутулмай. Юртлулары, ону ювукъ адамлары учун ол гьаман да эсде къалажакъгъа шеклик ёкъ.

Биз бу йыл Уллу Уьстюнлюкню гюнюн 78-нчи керен къаршылайбыз. Сююнчлю гелген 1945-нчи йылдан бизин савлай девюр айыра буса да, давну балагьы унутулмай. Уллу Ватан дав бизин миллионлар булан эревюллю уланларыбызны, къоччакъ къызларбызны ютгъан. Давну къара тютюнюню ийиси етишмеген, ону акъубасы етмеген бир юрт да, бир ожакъ да къалмагъан. Юртларда сюексиз яслар этилген, аналар авлетлерин тас этген, авлетлер етим къалгъан.

Озокъда, дав дегенде, окоплардан гётерилип, сюлчелерин сувуруп урушгъа барагъан эринине эр мыйыгъы битген жагьил батырлар гёз алдыбызгъа гелип токътай. Оланы Ватанына бакъгъан тенгсиз сюювю, ташгъындан ташып гелеген ругьу оьсюп гелеген яш наслугъа гьаман да уьлгю болжакъгъа де шеклик этмеймен. Амма биз уллу сююнч булан къаршылайгъан Уллу Уьстюнлюкню гюнюн ювукълашдырмакъ учун давну белгисиз игитлери де кёп къошум этген. Мен оьзюню гьакъында язмагъа сюеген бабаюртлу Аташ Метеевни де уллаталарыбыз къазангъан Уьстюнлюкде оьз къошуму бар. Ол – радист, Дон фронтда давну ахырынчы топлары тынгъанча къуллукъ этген.

Аташ Метеев 1914-нчю йылда Бабаюртда сабанчы агьлюде тувгъан. 1932-нчи йылда ата юртундагъы толмагъан школаны битдире. Шо йылларда районгъа гьава йимик радистлер етишмейгенге гёре, Аташ Метеевни 1934-нчю йылда Буйнакски шагьардагъы ФЗО-связь (Морзе) деген школагъа бакъдыра. Школада ол къаныгъывлу кюйде охуй, байлавчулукъ касбуну тюбюне ерли уьйрене. Онда да ол 2 йыл охуп, байлавчу касбугъа ес болуп, ата юрту Бабаюртгъа къайта ва юртда ачылгъан почта бёлюкде оьзюню касбусуна гёре ишлемеге башлай.

-- Мени атам шо йылларда Морзени азбукасын билеген районда биргене бир касбучу болгъан, -- деп хабарлай Аташ Метеевни уллу уланы Ислам. – Буйнакскидеги радистлени школасын охуп битген сонг, ону шоссагьат Бабаюртда янгы ачылгъан почта бёлюкге ишге ала. Онда ол Уллу Ватан дав башлангъанча къуллукъ эте.

Уллу Ватан давну алдында Аташ, яхасайлы гёзел къыз Айшат булан уьйленип, янгы яшав башлай. Гележекге бакъгъан янгы умутлар, янгы хыяллар… Амма, Уллу Ватан дав башланып, шо умутланы артгъа тебермеге борчлу болгъан ол давну биринчи гюнлеринде военкоматгъа оьзюн давгъа йибермекни тилеп арза яза. Тек, ону еринде тарыгъын яхшы англайгъан дав комитетни башын тутгъанлар Аташгъа бронь берелер, демек, ону тилегин гери уралар.

Давну биринчи йылларында фронтдагъы гьал къувунлу бола. Фашист елевчюлер оьзлени кёп санавдагъы асгери булан совет уьлкебизни терен ичине гирмеге болалар. Ленинград къуршавгъа алына, Белоруссия, Украина, Прибалтика, Къырым немец-фашистлени къолуна тюше. Олар Мычыгъышны ва Азербайджанны нап батагъаларына ес болмакъ учун оьзлени бары да гючюн бакъдыра. Кавказ Уллу Ватан давуну оьртенинде яллай. Ватаныбызны алдында тургъан уллу къоркъунчлукъну сезеген дав командование якъгъа-якъгъа чачылгъан асгер бёлюклени бирикдирмек учун олар булан байлавлукъ тутмагъа герекни яхшы англайлар ва давгъа англавлу радистлер герекни ташдыралар. Шо йылларда Аташ Матеев де намарт душман булангъы ябушувда оьз къошумун этмеге болагъанны англай. Аташны гезикли тилегин военкоматда къабул этелер ва ону Темиркъазыкъ-Кавказ дав округну байлавчуланы 2-нчи гвардиялы полкуна бакъдыралар. Аташ Метеев 133-нчю байлавчу айры полку булан Ростов областда къуллукъ эте.

Уллу Ватан давда радистлени гьаракатлыгъындан кёп гезиклерде уллу дав операцияланы барышы да гьасил болгъанны биз айтып эшитгенбиз. Оланы гьакъында дав фильмлерде де гёрсетиле. Аташ Метеевни гьакъында буса фильм де этилмеген, бир макъала да язылмагъан. Шогъар да ону асиллиги себепли.

-- Мен атам давгъа гетген сонг тувгъанман, -- деп узата оьзюню хабарын Ислам Метеев. – Атам давдан къайтгъан сонг, арадан йыллар гетип, огъар давну гьакъында сораса да, жавап къайтармай эди. Гьатта гезикли юбилей медаллар тапшурмакъ учун ерли военкоматгъа чакъырса да, ол «Я, не этелер мени чакъырып, мен оьзгелердей урушларда дав этгенменми, сан сёкгенменми?» -- деп къоя эди.

Озокъда, Аташ Метеев сан сёкмеген, къан да тёкмеген. Амма Уллу Уьстюнлюкню гюнюн ол фронтда тёкген оьзюню къайратлы загьматы булан ювукълашдыргъан. Сонг да, давдан Аташ Метеев тёшю толгъан орденлер ва медаллар булан къайтгъанлыгъы да ону давда этген къоччакъ ишлерин командование тергевсюз къоймагъанын исбатлай. «Загьмат къоччакълыгъы учун», «Уллу Ватан давда къоччакълыкъ загьматы учун» деген медаллар, «Ватан давну 1-нчи даражалы ордени», «Къызыл юлдуз ордени» деген орденлер булан савгъатлангъан.

Озокъда, шо даражады орденлер ва медаллар булан нечик-нечик къоччакълыкъ саялы савгъатланмай болгъанны биз яхшы билебиз. Шо да Аташ Метеев радист гьисапда уллу урушларда уьстюнлюк алмакъ учун гёрсетген къоччакълыгъын ва гьаракатлыгъын исбатлай.

Ери гелгенде, Аташ Метеев къуллукъ этген Дон фронтгъа дав йылларда Советлер Союзуну маршалы Константин Рокоссовский ёлбашчылыкъ этгенни эсгермеге сюемен. Шо фронтну асгерлери Уллу Ватан давну юрюшюн тюбюкъарадан алышдыргъан Сталинград урушларда да аслу ерни тутгъан. Балики, Аташ Метеев шо давну белгисиз игитлерини бириси болмагъа да бола.

-- Мен атамны гьакъында ойлашсам, ону дав ёлун ахтармагъангъа, ол давда савгъатлангъан медалларын ва орденлерин жыйып юрютмегениме къарсалап йиберемен, -- дей мени булангъы лакъырында Ислам Метеев. – Атамны Сталинни башы булангъы ез медалы бугюн йимик эсимде. Биз оланы дав ойнайгъанда тёшюбюзге тагъып юрюй эдик. Шолай орденлери де ёкъ болду.

1945-нчи йылны майында совет солдатлар Берлинни ала, Рейхстаггъа Уьстюнлюкню ал байрыгъы къагъыла. Халкъ узакъ дёрт йыллар гёзлеген парахат яшав башлана.

Аташ Метеев асгерден 1946-нчы йылны язбашында ата юртуна къайта, кёп сююп къошулгъан агьлюсю Айшат булан гене къошула. Шо вакътиге ону уланы Ислам да аякъдан юрюйген, авуздан сёйлейген болуп табула.

Давдан сонггъу йылларда Аташ Метеев Бабаюртдагъы нефетабазаны директору, Сельхозтехникада бригадир, «Дагъыстан» колхозда ревизия комиссияны ёлбашчысы болуп чалыша. Амма ол не ерде ишлесе де, ону оьзю кёп сююп танглагъан касбусуна тарта. Чола тюшгендокъ, ол давдан алда ишлеген почтасына радист-телефонист болуп ишге чыгъа.

-- Ол оьзюню ишин бек сюе эди, ишин бажарма да бажара эди, -- дей, шо гьакъда айта туруп, Ислам Метеев. – Гьатта атам пенсия чагъына чыкъгъанда да, почтаны башын тутгъанланы тилегине гёре, оьзюню касбусун юрютюп турду.

Аташ Метеев, аз ва асил авруп, 1993-нчю йылда яшавдан гете.

Аташ Метеев агьлюсю Айшат булан дёрт уланны ва дёрт къызны оьсдюрген. Олагъа тюз тарбия, билим бергенлер ва шагьра ёллагъа узатгъанлар. Бугюн Аташ ва Айшат Метеевлени авлетлерини авлетлерини санаву 28-ге етише. Олар оьзлени уллатасыны атын унутмайлар ва уллу оьктемлик булан эсгерелер.

Герейхан Гьажиев.

Уллу Уьстюнлюкню 78-нчи язбашы етишип гелди. Арадан хыйлы сувлар тёбенге акъгъан. Шо вакътини ичинде бизин бугюнгю парахат яшавубуз учун къанын-жанын аямай дав этгенлени сыдралары хыйлы кемиди. Бугюн Бабаюрт районда шо уллу байрамны къаршылайгъан бир сама да давну къагьруманы къалмагъан. Уллу Ватан давну ахырынчы солдаты Уьстюнлюкню 69 йыллыгъын къаршыламагъа аз къалгъанда арабыздан гетди. Тек оланы атлары оьлмей, оьлмеге амал да ёкъ. Уллу Ватан давда ахырынчы тюбек атылгъанлы арадан 78 йыллар гетсе де, оьзлени уллаталарыны эсделлигине амин болуп, яш наслу оланы къоччакълыгъындан ва Ватанына бакъгъан таза сюювюнден уьлгю алып, дагъы да 100 йыллар яшажакъгъан шеклик ёкъ.

Уллу Ватан давну балагьы етишмеген бир юрт да, бир ожакъ да къалмагъан. Немец-фашистлени артсыз-алсыз черивлери уллу Ватаныбызгъа чапгъын этгенде, совет халкъ бир гёнгюлден уллу балагьны алдын къыркъмагъа ва Ватаныбызны азатлыгъын сакъламагъа гётерилген. Мен оьзюню гьакъында язмагъа сюеген хамаматюртлю Камил Бутаевич Бутевни де шо дав оьзюне янгы 17 йыл битгенде къаршылай. Оьзюню юртлулары, къурдашлары ва къардашлары гёнгюллу кюйде давгъа гетмеге башлагъанда, Камил Бутев райвоенкоматгъа барып, оьзю гёнгюллю кюйде фронта гетмеге сюегенин билдире.

Районну военкому ону арзасын охуп: «Къайсы юртлусан?», -- деп сорай Камил Бутевге.

-Хамаматюртлуман, ёлдаш военком! – деп жавап бере Камил Бутаевич

-Сагьа нече йыл бола?

-Он сегиз йылгъа чыкъгъанман.

-Сизин давгъа йибермеге чагъыгъыз етишмеген. Гьали де яшсан. Барыгъыз, къоччагъым, уьюгюзге. Вакътинг гелгенде чакъырарбыз, — деп, военком Камил Бутаевни ёлгъа салмагъа сюе.

-Ёкъ, ёлдаш военком, мен сизин разилигигизни алмай туруп гетмежекмен, -- деп, къаныгъывлу кюйде оьзюн фронтгъа бакъдырмакъны талап эте Камил Бутаев. – Сонг да, мен – комсомолецмен. Комсомолецлер душман булан бетге-бет ябушагъанда мен уьюмде турма борчлу тюгюлмен. Шолай этме мени намусум да къоймай,- деп де, тилевлю юз булан военомну бетине тиклене.

-Къоччагъым, сен айтагъан герти. Уллу да, яш да намарт душмандан Ватаныбызны азат этмек учун ябуша. Бутаев, сени тилевюнгню къабул этдим, — деп военком Камилге давгъа барма кагъыз тапшура.

Камил Бутаев немец елевчюлер булангъы ябушувун Моздок бойда, 18-нчи Армияны сыдраларында разведчик гьисапда башлай. Немецлер Кавказны не къыйынлыкъ булан да алмагъа герек деген тапшурувну яшавгъа чыгъармагъа шо бойгъа уллу гючлерин бакъдыра. Къызгъын давлар юрюле…

Разведчик давда бек къыйын къоркъунчлу ва абурлу касбугъа гьисаплангъан. Шо касбу къоччакълыкъны, тавакелликни, игитликни ва сабурлукъну талап этегенликни Камил биринчи гюнлеринден тутуп яхшы англай.

Моздок шагьарны немец фашистлерден азат этмек учун тенгсиз ябушувланы вакътисинде немецлени чабыву дагъыдан дагъы гючлене. Совет солдатланы алгъа барыву чаналамагъа башлай. Немец елевчюлени гючю савут якъдан да, адам якъдан хыйлы артыкъ экенге гёре, бизин солдатлагъа алгъа бармагъа чола тюшмей. Совет создатлагъа янгыз бир ёл къала: фашистлени сурсат ва савут булан таъмин этеген «уясын» ёкъламакъ. Шо «уя» ерлешген ерни токъташдырмакъ муратда полкну командири немецлени елеген юртгъа разведчиклени бир группасын йиберме токъташа. Совет разведчиклеге ёлбашчылыкъ этмекни ротаны уллу лейтенанты Ивановгъа тапшура. Группагъа Камил Бутаев де къошула.

Разведчиклер Конабатка деген гиччи юртну ягъасына етишип токътаса да, олар юртгъа гирме, душманны гючюн билме бажармайлар. Совет солдатлар гелгенге шекленген немецлер бары да гючюн разведчиклеге бакъдыра. Тенгсиз ябушув башлана. Урулагъан пулемётлар, автоматлар разведчиклени ятгъан еринден хозгъалма да къоймай.

-Артгъа тартылмагъыз! — деп къычыра уллу лейтенант Иванов. Разведчиклер душмангьа атыша туруп, артгъа тартыла башлай. Немецлени гючю баргъан сайын гючлене. Группада бар 18 разведчикни 9-ву душманы гюллесинден оьлген сонг, ябушувну узатмакъны маънасы ёкъну да Иванов яхшы англай. Шо ябушувда Камил Бутаевни къолуна да яра тие. Шону эслеген группаны командири Иванов Камилни ярасын байлама кёмек эте, артгъа тартылмагъа ёл излейлер.

Разведчиклени сав къалгъанлары асгер бёлюк ерлешген ерге етишгенде гюндюз сагьат эки вакъти бола. Камил палаткагъа гирип, агъач караватда олтура. Тек огъар рагьатланма бажарылмай. Солдат ёлдашларыны бириси гелип:

-Ёлдаш Бутаев, сизин штабгъа чакъыра, — деп билдире.

Камил, уьстюндеги опуракъларын да онгарып, штабгъа багъып алгъасай. Уьйге гирме ихтияр алгъан сонг:

-Сизин чакъырывугъузгъа гёре разведчик Бутаев гелдим, — дей Камил. Штабда генералны гёргенде Бутаев бираз тартынып да йибере. Неге тюгюл, ол генералны биринчилей гёре. Ол 18- нчи Армияны командующийи генерал Лосенидзе болгъан экен. Генерал Бутаев булан исси кюйде сорашгъан сонг:

-Разведчик Бутаев, сизин не затгьа чакъыргъанны билемисиз? — деп сорай.

-Ёкъ, билмеймен, ёлдаш генерал!

-Оьзюнге ёлдаш да алып, Конабатка юртгъа разведкагъа барма герексен.

-Мен сизин тапшурувугъузну кютмеге гьазирмен, ёлдаш генерал!

-Сиз нечик буса да «тил» гелтирме герексиз.

-Англадым, ёлдаш генерал, гетме магъа изну беригиз!

-Барыгъыз, ёлугъуз тюз болсун!

-Савболугъуз!

Камил Бутаев оьзюню инамлы ёлдашы Саша Нестеренко да булан разведкагъа гете. Бу гезик Камилни иши бек онгайлы бола. Нечик де юртгъа етишип, бир уьйню ювугъуна барып яшынып токътайлар. Оьзлеге багъып гелеген эки немецни гёргенде, Камил ва Саша оланы уьстюне хапарсыздан атылма токъташа. Олар шолай да этелер. Совет солдатланы гёргенде немецлер къоркъмакълыгъындан автоматларын да ташлап, къолларын оьрге гётерелер.

Эки де разведчик немец солдатланы да алып штабгъа гелгенде: «Сиз къоччакъ разведчиклерсиз», -- деп, генерал олагьа оьзюню терен разилигин билдире.

Есирликге тюшген эки немец солдатдан алгъан маълуматлардан пайдалангъан совет солдатлар чапгъын башлайлар ва юрюлген къызгъын давну барышында совет солдатлар юртну толу кюйде душманлардан азат эте.

1943-нчю йыл Камил Бутаевни 414 дивизиягъа разведчик этип йиберелер. Ейск шагьарны немецлерден азат этегенде де Камил Бутаев оьзюн сынавлу разведчик экенин гёрсетмеге бажара. Ротаны командири капитан Сурмовов, разведчиклер С. Нестеренко, Н. Казначеев, Н. Петков ва оьзге ёлдашлар булан бирге К. Бутаев Ейскни, Керчни ва оьзге шагьарланы къолгьа алагъанда кёп санавда немецлени есирге алмагъа болалар, фашист елевчюлени кёп санавдагъы дав савут гючлерин ёкъ эте.

Керчь шагьарны немецлерден азат этивде гёрсетген игитлиги ва къоччакълыгъы саялы разведчик Камил Бутаев «Макътавлукъну 3-нчю даражалы ордени» булан савгъатлана.

Дав узатыла. Давну биринчи йылында толу кюйде артгъа тартылгъан совет армия аста-аста оьзюне гючюне инанагъан бола ва фашист елевчюлер есир этген юртланы ва шагьарланы олардан тазаламагъа башлай. Шолай Сапун-тавну, Тамань ярым атавну душмандан азат этивде Камил Бутаев де актив кюйде ортакъчылыкъ эте. Гьатта, ол душман булан ябушувда гёрсетген къоччакълыгъы саялы огъар «Дивизияны инг яхшы сынавлу разведчиги» деген белги де тапшурула. Сынавлу разведчик К. Бутаев Анапа шагьарны душманлардан азат этивде гёрсетген игит ишлери саялы буса «Къоччакълыгъы учун» деген медаль булан савгъатлана.

Кърым ярым атавну немец елевчюлерден азат этегенде юрюлген къыргъынлы давда онг аягъына авур яралангъан Камил Бутев учун дав бите. Ол Уллу Уьстюнлюкню де Симферополь шагьардагъы 356 номерли госпитальда къаршылай. Ол госпитальдан 1945-нчи йылны декабрь айында чыгъа. Шо вакътиге Камил Бутаевни тёшюн «Макътавлукъну 3-нчю даражалы ордени», «Дав къуллугъу саялы», «Кавказны сакълаву саялы», «Германиядан уьстюн гелген саялы» деген медаллар безей.

Ата юртуна къайтгъан сонг, Камил Бутев Хамаматюртдагъы колхозну председатели, авлакъчылыкъ бригаданы бригадири, ишчи Комитетни председатели болуп яшавуну ахырынчы гюнлерине ерли ишлеген. Къайда ишлесе де, не касбуну юрютсе де, Камил Бутевни оьзюн яхшы ёлбашчы ва герти къурдаш гьисап танытгъан.

Ону дав тозгъан юрт хозяйствону гётеривде гёрсетген къайратлы загьматын да Республиканы ва районну башын тутгъанлар тергевсюз къоймагъанлар. Гьар тюрлю йылларда Камил Бутаев Гьюрметлев грамоталар булан да савгъатлангъан. 1985-нчи йылда буса ол, Уллу Уьстюнлюкню 40 йыллыгъан байлавлу болуп, немец-фашистлер булан ябушувда гёрсетген къоччакълыгъы ва къаттылыгъы саялы «Ватан давну 1-нчи даражалы ордени» булан савгъатлана.

Камил Бутаев оьзюню яшавуну ахырынчы гюнюне ерли ата юртунда яшагъан ва юртлу яшёрюмлер булан тарбиялав ишлени юрютген.

Камил Бутаев 1985-нчи йылда герти дюньягъа гёчген. Оьлгенли арадан 40 йыллар гетген буса да, ону аты хамаматюртлуланы юрегинде даимге яшай. Ону аты ва ону уллу Ватаныбызны эркинлиги учун дав майданда гёрсетген къоччакълыгъы юртлуларыны эсинде дагъы 100 йыллар яшажакъгъа шеклик ёкъ.

Къоркъув билмеген разведчик Камил Бутевни аты Хамаматюртда орамланы бирисине къоюлгъан.

Герейхан Гьажиев.

Мой дед Гасанов Абдулхан Телякавович – активный участник Великой Отечественной войны. Родился в 1924 году, в семье крестьянина Муслимова Телякава в с. Хамаматюрт. Окончил 7 классов, с 1939 года работал в колхозе им. Ленина.

Когда началась Великая Отечественная война (1941-1945 гг.) Абдулхан Гасанов, как доброволец призван в Красную Армию. Служил в 5-м Краснознаменном мотострелковом полку 5-й танковой бригады 2-го Белорусского фронта под командованием Генерала Армии Рокоссовского. После окончания боевой подготовки для ведения боевых действий Абдулхану Гасанову присвоено звание сержант. Красноармеец отправлен на фронт. В боях с фашистской Германией Абдулхан Гасанов проявил мужество, храбрость, стойкость и преданность Родине. И в одном из сражений Абдулхан получил ранения, лечившись в военном госпитале, он вновь стал в строй, боролся с фашистами, приближая День Победы 9 мая 1945 г., активно участвовал в освобождении Беларуси, Украины 5-й краснознаменный мотострелковый полк танковой бригады 2-го Белорусского фронта под командованием Генерала Армии Рокоссовского полностью разгромив армию фашистской Германии, обеспечил полную Победу над Германией. В этой победе активное участие принимал и хамаматюртовец Абдулхан Гасанов. Его боевые заслуги перед Родиной на войне отмечены орденами и медалями Родины.

Абдулхан Телякавович Гасанов за храбрость, стойкость и мужество, проявленные в борьбе с немецко-фашисткими захватчиками, указом П.В.С. СССР награжден орденом Отечественной войны.

За доблесть и отвагу в Великой Отечественной войне награжден медалью «За отвагу» и медалями «За победу над Германией», «За оборону Кавказа», всего 10-ю боевыми наградами. После Победы над Германией Абдулхан Гасанов продолжил служить в Красной армии, вернулся домой в 1948 году, с наградами на груди.

В 1951 году Абдулхан женился, вместе с супругой Мадиной вырастили и воспитали, трех сыновей и трех дочерей, а также дали им образование.

Абдулхан Гасанов с полной отдачей сил работал в системе управления оросительных систем, заготовительной конторе в Нефтепромыслах Южносухокумской зоне. В труде он отличался честностью, свои обязанности выполнял добросовестно. Его труд в мирное время также был отмечен наградами. За трудовую деятельность Абдулхану Гасанову присвоено звание «Ударник коммунистического труда». В 1978 году он награжден знаком «Победитель Социалистического труда», медалью «Ветеран труда», многими почетными грамотами.

С 30-й годовщиной Победы над Гитлеровской Германией и награждением юбилейной медалью, Абдулхана Гасанова лично поздравил Министр обороны СССР маршал Советского Союза А.Гречко. В его поздравлении говорится:

«В годы суровых военных испытаний Вы находились в рядах активных защитников Родины. Ваши заслуги в ВОВ будут вечно в памяти нашего народа».

Абдулхан Гасанов также награжден юбилейной медалью «20-40 лет Победы в ВОВ», медалью «маршала К.Г.Жукова» — 1986 г. и медалью «70 лет Вооруженных сил СССР» в 1988 году.

Абдулхан Гасанов среди жителей села пользовался большим авторитетом. Он принимал активное участие в радостные и трудные дни у односельчан.

К сожалению его нет сегодня среди нас. Он ушел в иной мир. Память о нем, как защитнике Родины, приблизившем День Победы 9 мая 1945 года, и как трудолюбивого человека, сохранится в сердцах односельчан.

Герейхан Аджиев, директор-главный редактор МБУ "Управление по информационной политике и массовым коммуникациям" администрации МР "Бабаюртовский район" 

Бизин Бабаюрт районда Уллу Ватан давну ортакъчылары къалмагъан. Шо лап да къагьрулу ва оьжетли давну гьакъында яш наслугъа айтмагъа давну шагьатлары ёкъгъа юрекге авур болур тие. Амма давну ортакъчыларындан къалгъан авлетлер баргъа сююнмей болмайбыз. Олар аталарыны эсделигин аявлап ва асырап сакълап , оланы гьакъында оьзлени авлетлерине ва оьсюп гелеген яш наслугъа хабарлай. Аталары сав заманда оланы тёшин безейген дав савгъатларын гёзюню бебейи йимик аявлап ва асырап сакълайлар.

Шолай , атасыны эсделигин сакълап , яшларына ва оланы да авлетлерине чакъ — чакъда гьасанайлы Арсланали Хайбулин атасыны дав ёлларыны гьакъында хабарлай. Ону атасы Исай Ибрагьимович Хайбулин 1922 — нчи йылда Мычыгъыш — Ингуш республиканы Шелковской районуну Гребенская деген юртунда тувгъан. Исай 22 сентябрде 1940 — нчи йылда асгерге чакъырыла. Эр намусун асгерде кютюп турагъанда немис — фашистлер намарт кюйде Ватанына чапгъын этгенде, Исай гёнгюллю кюйде фронтгъа гете.

Исай Хайбулин старший сержантны чининде 175 танковый Новоград — Волынский бригаданы сыдраларында къоччакъ кюйде немис елевчилеге къаршы юрюлеген оьжет ябушувларда жанын да аямай ортакъчылыкъ этген.

Ол эки керен Къызыл Юлдуз орденге лайкъ болгъан. Огъар " 1941 — 1945 — нчи йылларда Уллу Ватан давда Германиядан уьстюн гелгенлик учун "медалда тапшурулгъан. Фронтда гёрсетген къоччакълыгъы учун кёп санавда Оьрбашкомандующий Иосиф Сталини атындан баракалла кагъызлар да къазангъан. Оьзюне берилген буйрукъланы тындырыкъды ва мекенли кюйде кютегенге , оьзюне тапшурулгъан хас дав техниканы яхшы билеген саялы ва душманлар булангъы давларда игитлкни ва къоччакълыкъны гёрсетген саялы Исай Хайбулинге " Отличник — танкист " деген сыйлы белгиде берилген.

Исай Хайбулин Т — 34 деген танкны механик — гьайдавчусу гьисапда оьзюн къоркъув билмейген кюйде Ватаны якълавчусу гьисапда оьзюн гёрсетген. Западный Буг деген оьзени янында Руда — Солецк деген шагьарны азатлыгъы учун къатты давларда игитлигин ва къоччакълыгъын гёрсетип ябушгъан. Башындан аягъына ерли савутлангъан душманны кёкден ва ерден гелеген отуна ва гюлесине къарамайлы , Исай " Пантера " деген немис танкны дагъытгъан. Шо къагьрулу ва оьжетли ябушувда душманны 3 машинин ва 40 солдатын ёкъ этген.

Шо ябушувда гёрсетген игитлиги саялы Исай Хайбулин Къызыл Юлдузну орденине лайкъ болгъан.

Госпиталда ятып, яраллары къоллайгъа къайтгъанда , Исай душмандан оьч алмакъ учун фронтгъа алгьасай. Душманны янчып, Уллу Уьстюнлюкню къазанып, Исай Ватанына къайта. Давдан сонгъу йылларда ол сельпону председатели болуп ишлеп, халкъны разилигин къазангъан. Амма ону оьмюрю нечеде къысгъа болгъан. Давда тийген яралары оьрчюп, 1951 — нчи йылда 21 ноябрде чакъсыз яшавдан гетген.

Бугюнлерде Исай арабызда ёкъ бусада , атасыны эсделигине амин болуп , ону уланы Арсланали ва къызы Марзият яшав къура. Олар авлетлерине ва оланы да авлетлерине давну ветераны улатасы Исайны гьакъында кёп айта.

Исайны агьлюсю Хадижат Алавдиновна да кёп йылланы боюнда Гьасанай щколада башлапгъы класланы муаллими гьисапда , юртлу яшланы охумагъа ва язмагъа уьйретген.

Оьрде эсгерген йимик , Исай Хайбулин эки керен Къызыл Юлдуз орденге лайкъ болгъан. Амма огъар экинчи орден тапшурулмай къалгъан.

- Мени атам гечинген сонг , магъа орденини шагьатнамасын тапшурду. Амма орденин бермеди , — деп хабарлай уланы Арсланали.

Биринчи Къызыл Юлдуз орденге ол 31 июлде 1944 — нчи йылда лайкъ болгъан.

Экинчи керен Къызыл Юлдуз орденге огъар къарар чыкъгъан 1945 — нчи йылда 17 — нчи июнда.

Архив маълуматларда да савгъат тапшурулмагъан деп эсгерилген.

Исай Хайбулин йимик Ватаны якълавчулары гелеген наслу учун уьлгю болуп токътай. Ватанына — элине сюювге бир де тот басмай.

Давно ортакъчыларыны сыдралары ай сайын , йыл сайын аз болуп геле. Оланы Уллу Ватан давда гёрсетген игитлигин ва къоччакълыгъын наслулар унутмагъа ярамай. Бизин гележегибиз учун олар жанын да аямай ябушгъан. Бизге парахат яшавну ва аччыкъ кёкню болдургъан Исай Хайбулин йимик Ватанны учун къоччакъ кюйде ябушгъанлар сыйгъа ва абургъу тийишли. Оланы атларын унутмагъа ярамай.

Бэлла Гьажигелдиева , Россия Федерацияны журналистлени Союзуну члени.

Эки керен Къызыл Юлдуз орденге лайкъ болгъан къоччакъ танкист Исай.

Абакар Абдуллаев. Абакар Абдуллаевич Абдуллаев активный участник Великой Отечественной войны (1941-1945гг). он родился 1 января 1918 года в с.Хамаматюрт в семье серебряных дел мастера изделий из серебра Абдуллы. В 7 лет пошёл учиться в первый класс. В третьем классе Абакар был принят в пионеры – он является первым пионером Хамаматюртовской семилетней школы. Как примерного пионера, дисциплинарного ученика, отличника учёбы Абакар в числе трёх пионеров был отправлен в пионерский лагерь под Москвой для отдыха, где побывал в разных музеях, в том числе и в Мавзолее В.И.Ленина. И когда надо было возвращаться домой, Абакар ещё на один месяц с другими пионерами направлен в пионерский лагерь «Артек» в Крым, где познакомился, дружил с пионерами других городов и районов. Вернувшись домой, в школе рассказывал как отдыхали в Москве и «Артеке», побывали в музеях и других достопримечательных местах, купались в Чёрном море.

Окончив 7 классов на отлично, Абакар поступил на курсы учителей в г.Буйнакск, потом перевёлся в Хасавюртовское педучилище и по окончании работал учителем в родном селе Хамаматюрт, а затем в с.Люксембург, Туршунай. Был уважаемым и примерным учителем в районе.

Когда Абакару Абдуллаеву исполнилось 21 год, в 1939 году был призван на службу в Красную Армию, прошёл военную подготовку, затем направлен на финский фронт, участвовал в строительстве оборонительных сооружений.

Когда началась Великая Отечественная война красноармейцы войсковой части, где служил Абакар, были отправлены в составе Белорусского фронта на борьбу с германскими захватчиками. Абакар Абдуллаев был назначен командиром отделения пулемётного расчёта (роты), принимал активное участие в уничтожении фашистов и освобождении города Узарановичи Белорусской республики и был ранен. После лечения вновь встал в строй и продолжил борьбу для достижения победы над фашисткой Германией.

Абакар Абдуллаев в июне 1942 года был тяжело ранен вторично и заключением военно-врачебной комиссии был признан негодным к строевой службе.

Старший сержант Абакар Абдуллаев за проявленные доблесть, мужество и отвагу был награждён медалями «За боевые заслуги», «За отвагу».

В соответствии с Указом Президиума Верховного Совета СССР от 11 марта 1985г. Абакар Абдуллаев за храбрость, стойкость, мужество, проявленные в борьбе с немецко-фашисткими захватчиками в ВОВ награждён орденом Отечественной войны 2 степени, медалью Маршала К.Г.Жукова, «За победу над Германией», юбилейными медалями 25, 30, 40, 50, 60, 70 лет Победы в ВОВ (1941-1945гг), а также медалями 50, 60, 70 лет Вооружённых Сил СССР.

Вернувшись с фронта с полными наградами на груди, Абакар Абдуллаев приступил к работе по обучению учащихся в родной школе села Хамаматюрт. Женился на красивой девушке Зулайха. Они прожили долгую счастливую жизнь и вырастили двух сыновей и одну дочь. Старший сын Ирбайхан долгое время работал в органах МВД Дагестана в звании капитан милиции, достойно ушёл на заслуженный отдых. Ныне Ирбайхан и его младший брат Адильхан проживают в с.Хамаматюрт Дочь Эминаханум окончила Даггосуниверситет, стала кандидатом педагогических наук, затем доктором наук, проживает в г.Махачкала..

Абакар Абдуллаев в родном селе Хамаматюрт и районе пользовался заслуженным авторитетом и уважением. Он принимал активное участие в общественной жизни села и района. Сегодня его нет с нами, но память об Абакаре Абдуллаеве как об активном участнике войны сохранится в сердцах односельчан.

Бизин районлу загьматчылар Ватанны алдындагъы оьзлени борчун намуслу кюйде кютюп, ашлыкъланы, этни, сютню ва оьзге юрт хозяйство продукталаны болдуруп уьлкеге тапшурмакъ учун оьзлени къолундан гелеген бары да имканлыкъланы къоллап загьмат тёкгенлер. Олар къышны сувукъ, язны яллав гюнлеринде бир-бирине уьлгю гёрсетип ишлеп гелгенлер.

Бугюнгю макъалада мен, тамазатёбели, дюгю оьсдюрюв тармакъны ат къазангъан ишчиси Бийгерей Сайитгьажиевни гьакъында язма сюемен.

Б.Сайитгьажиев 1926-нчы йыл Тамазатёбе юртда тувгъан. Юртдагъы школаны битдирген сонг, ол Хасавюртдагъы юрт хозяйство техникумуна охума тюше. Ондан сонг, 1955-нчи йыл, колхоз-совхозлагъа председателлер гьазирлейген Дагъыстан юрт хозяйство школасын тамамлап, «Тамазатёбе» совхозну председатели болуп белгилене. Оьз ишине берилген, бажарывлу специалист бары да иш гьюнерин салып чалыша.

Арадан заман гетип, 1965-нчи йыл Бийгерей Сайитгьажиев ишинден эркин этилип, янгы къурулгъан Хасавюрт производство управлениесини «Тамазатёбе» деген юзюмчюлюк совхозуну директору болуп белгилене.

Б.Сайитгьажиев оьр билим алмакъ муратда Дагъыстан пачалыкъ институтну «Агроном» бёлюгюне охумагъа тюше ва 1969-нчу йыл ону оьр къыйматлар булан тамамлай. Сонг ол оьрде эсгерилген совхозда, оьзю юреги ушатып танглагъан касбусуна гёре, агроном болуп загьмат тёге. 1973-нчю йылдан 1983-нчю йылгъа ерли совхозда складны ёлбашчысы болуп ишлей. Шо йылларда Бийгерей алгъан билимлерин камиллешдирмек муратда Дагъыстан пачалыкъ юрт хозяйство институтда 6 айлыкъ курсларда (1962, 1966, 1969-нчу йылларда), 1972-нчи йыл Кубандагъы юрт хозяйство институтда, 1982-нчи йыл Хасавюртдагъы юрт хозяйство техникум курсларда да охугъан.

Бийгерей Сайитгьажиев къайсы тармакъда ишлесе де, оьзюн бажарывлу ва билимли специалист гьисапда гёрсетген. Загьматчыланы, халкъны арасында абур-сый къазанма бажаргъан адам. Ишинде къатты хасиятлы гёрюнсе де, Бийгерей уллугъа да, гиччиге де бир йимик асил, рагьмулу янашып яшагъан.

Б.Сайитгьажиев бир-нече керенлер юрт Советни депутаты болуп да сайлангъан.

Загьматда етишген уьстюнлюклери ва къайратлы загьматы учун ол «Уллу Ватан давну вакътисинде къайратлы загьматы», «Уллу Уьстюнлюкню 30 йыллыгъы», «Къайратлы загьматы учун» деген ва оьзге тюрлю медаллар ва Гьюрметлев грамоталар булан савгъатлангъан.

Б.Сайитгьажиевни атасы Жанболат да колхозда уьлгю гёрсетип ишлеген адам. 1941-нчи йыл Уллу Ватан дав башлангъанда, ону къайгъысы гирмеген бир уьйде къалмагъан. Намарт душмангъа къаршы ябушмагъа, савлай Совет Союзну халкъы булан бирге Дагъыстанны, районну халкъы да гётериле. Шо вакътиде Бийгерейни атасы Жанболат ва атасыны агъасы Адильгерей де районлулар булан Ватанын якъламагъа давгъа гете. Юртда къалгъан къартлар, къатын-къыз булан бирге яшлар да колхозну авлакъларында сувукъ, исси демей, ач-ялангъач дегенлей танг белгиден гече орта болгъанча загьмат тёгелер.

Бийгерейни де яшлыгъы шолай къайгъылы, къыйынлы йыллагъа рас гелген. Тек, ол къыйынлыкълагъа чул бермей, оьзюн уллулар булан тенг этип, олардан уьлгю алып ишлеген. Уллу Ватан даву битгенде Бийгерейни атасы Жанболат эсен-аман ата юртуна къайта. Амма ону агъасы Адильгерейге къайтма насип болмай. Ол давда белгисиз тас бола.

Арадан йыллар оьтюп Б.Сайитгьажиев совхозда ишлейген вакътиде Зулгьужат деген къыз булан таныш бола. Олар бири-бирин ушатып, уьйленелер. Бийгерей де, Зулгьужат да татывлу ожакъ къуруп, насипли агьлю яшавун башлай. Бу агьлюде 4 улан ва 4 къыз тува. Бийгерей ва Зулгьужат Сайитгьажиевлер авлетлерин тарбиялап, тюз ёллагъа салгъанлар. Оларда ата-ананы насигьатына гёре яшавда оьз ерин табып, татывлу ожакълар къургъанлар.

Зулгьужат Сайитгьажиева да колхозда, сонгунда совхозда хыйлы йыллар ишлеген. Ол «Аналыкъ макътавлугъу» деген II ва III даражалы ордени, «Ватан давну вакътисинде къайратлы загьматы» учун деген медаллар ва Гьюрметлев грамоталар булан савгъатлангъан.

Ватаны, халкъы учун, тылда загьматы булан, Уллу Уьстюнлюкню ювукълашдыргъан Бийгерей ва Зулгьужат бугюнлерде бизин арабызда ёкъ. Тек олар ва шолай башгъалар Ватанына къыйын гюнлер гелгенде, оьз загьматы булан абур-сый къазангъанлар бир заманда да унутулмажакъ.

Асият МЕТЕЕВА.

Брест беклигинде пачалыкъ дазуну сакъламакъ алтынчы армияны 49-нчу дивизиясыны 84-нчю атышывчу полкуна тапшурула. Шо полкда бабаюртлу Камалдин Биймурзаев де къуллукъ эте болгъан.

1941-нчи йылны июнь айыны 22-нчи гечеси. Дёрт де янны шыплыкъ къуршагъан. Тек дазуда, дав савут сакъланагъан складгъа къаравул этеген Камалдин Биймурзаевни юху булан аварасы ёкъ. Постда буса сакълыкъ талап этиле. Камалдин къолундагъы сагьатгъа къарап:

-Сагьат дёрт бола тура. Узакъ къалмай мени алышдырма гелме тарыкъ, -деп оьз-оьзюне сёйлене туруп, постну тергеп чыгъагъанда, хапарсыздан тюбек тавуш эшитиле:

-Бу да не затгъа атылгъан тюбек экен? — деп тюбек тавуш чыкъгъан якъгъа багьа. Ол кёкню ябуп гелеген самолётланы да, авлакъ булан бир болуп гелеген немец фашист солдатланы да эс эте. Олар, Камалдин эс табып битгинче, Брест беклигине етишелер.

-Огь, намарт душман, яман ит йимик хапарсыздан хапдынгдагъы! -деп Камалдин ягъындагъы ёлдашына:

-Бизин учун гьали бир ёл бар — ахыр тынышыбызгъа ерли душман булан ябушажакъбыз! Оьзюнге онгайлы ер де табып, атышма онгарыл! — деп буюра.

Немецлер кёп, гёз гёргенчакъы авлакъ душмандан толгъан. Оьрден самолётлар, ерден танклар, топчулар атышалар. Ер яллай.. Немецлеге оьзлер кар этип болмажакъны билгенде:

-Тез арбагъа атланы ек, — деп Камалдин дав ёлдашы Пётрсонгъа буйрукъ эте. Пётрсон ер бавурлап сюйкеле туруп, артгъа гете. Камалдин картоп сакъланагъан терен кюрге де гирип бир токътавсуз немецлеге атыша.

Урулагъан савутгъа да, ювукъгъа гелип ярылагъан топ гюллеге де къарамайлы, олар арбаны савут ящиклерден толтуруп, атланы ювукъдагъы агъачлыкъгъа бакъдырып, арты булан оьзлер сюйкеле башлайлар.

Агъачлыкъда олагъа кёп санавда совет солдатлар къаршылаша. Буланы къуршап гелеген немецлеге кар этип болмажакъны англап, совет солдатлар артгъа тартылып, Беловежский агъачлыкъгъа гирип токътайлар.

Немецлер агъачлыкъны къуршап, оланы къамавгъа алып токътай. Олар къамавда бир нече гюн къала. Солдатлар ашсыз, сувсуз языкъ болма башлай.

-Ёлдашлар! — дей Камалдин автоматын онгара туруп: -Шулай тургъандан дав этип оьлген къолай. Биз нечик де къамавну йырып чыкъма тарыкъбыз.

Ону сёзюн оьзге солдатлар да якълай. Олар шолай да этелер. Аз заманлыкъ давда совет солдатланы кёплери оьлсе де, къамавну йырып, душмандан къутулма болалар.

Совет солдатлар агъачлыкъда партизан отряд къуралар ва огъар коммандир этип старший лейтенант Александр Жорбаны белгилейлер.

Биз булай турсакъ языкъ болажакъбыз. Нечик буса да партизанлар булан байлавлукъ тутуп, олар булан бирче немецлер булан ябушма герекбиз, — дей.

Бир гюн солдатланы бириси командирге къолда бичен чалып турагъан янгыз адамны гёргенин билдирди. Александр Жорба шо адам булан ёлугъа ва ону кёмеги булан булар башгъа партизан отрядгъа къошулалар.

... 1942-нчи йыл бир-бирине къошулуп уллу болгъан партизан отрядлагъа Чкаловну, сонг буca Совет Белоруссияны аты къоюлгъан партизан бригада къурула. Огъар командир этилип лётчик капитан Бабков, комиссары этилип Фёдор Масалов белгилене.

Совет Белоруссияны атындагъы партизан бригадагъа немец фашистлени эки гарнизонун, Рудник, Вайтон деген оьзенлердеги кёпюрлени бузмакъ ва 30 минг тонна ашлыгъы булангъы складны яллатмакъ тапшурула. Озокъда, бу тынч ишлер тюгюл. Партизан бригадада шо ишни яшавгъа чыгъармакъ учун мекенли планлар къурула. Разведчиклер гьар тюрлю маълуматлар гелтирген сонг алгъасавлу ишлер гёрюлюп тапшурув яшавгъа чыгъа.

Камалдин Биймурзаев партизан ёлдашлары булан хабарлап турагъанда:

-Ёлдаш Биймурзаев, сизин командир чакъыра, — дей бир солдат гелип. Камалдин тез туруп, уьстюндеги опуракъларын да онгарып, штабгъа алгъасай.

-Сизин буйругъугъузгъа гёре партизан Биймурзаев гелдим! — дей Камалдин.

-Олтуругъуз, рагьатланыгъыз, ёлдаш Биймурзаев, — деп партизан бригаданы командири Камалдинге олтурма ер гёрсете.

-Ёлдаш Биймурзаев, сизин не затгъа чакъыргъанны, озокъда, сиз билмейсиз — дей командир Бабков сёйлегенде:

-Ёкъ, билмеймен, ёлдаш командир! — деп олтургъан еринден турду.

-Ювукъдагъы темир ёлдан немец солдатлар ва ашлыкъ юкленген эшелон оьтежек деген хабар бар. Шоланы ёлун къыркъып, душманны ёкъ этмекни сизге тапшурабыз, — деди капитан.

-Сизин буйругъугъузну яшавгъа чыгъарма гьазирмен, ёлдаш командир! -дей Камалдин.

Партизан бригаданы командири Камалдинге столну уьстюндеги картада немецлер оьтежек ерни гёрсетип, нечик иш гёрме герекни англата ва тез тарыкъ савутланы да алып гетмекни буюра.

Камалдин темир ёлгъа етишгенде ахшам сагьат алты вакътилер бола. Ол башлап бек сакълыкъда ёлну дёрт де янын тергей. Дёгерек де пуршавлукъ этме адам ёкъну мекенли токъташдыргъан сонг, ол алгъасавлукъда иш гёрме башлай. Камалдин темир ёл рельсни тюбюн бир нече ерден къазып, миналар сала ва узун телни бир башын миналагъа бегетип, биревю башын тутгъан гьалда агъачгъа багъып къачып, яшынма онгайлы ер табып токътай. Ол немецлени геливюн сабурсуз кюйде къаравуллай эди. Оьзюне тапшурулгъан бек жаваплы борчну кютме алгъасай. Тек, арадан бир сагьат гетип бара, поездни тавушу ёкъ. Поездни арекден гелеген тавушун эшитгенде:

«Иш нечик битер экен?» — деген ой ону юрегин къытыкълай. «Эгер миналар гюч этмесе, граната ташлап ёлну бузарман. Мени учун бугюн оьлюм яда душманны ёкъ этмек» — деген пикру геле. Камалдин иш гёреген вакъти етише. Ол къолундагъы гиччирек аппаратны къулагъын айландыра. Миналар шолай гючлю атылды чы, оланы тавушу арекде ятгъан Камалдинни къулакъларын оькюрте. Ол тез эс табып ёлгъа къарай. Вагонлар бири-бирини уьстюнде. Бары да бир йимик яллай. Ол оьзю этген ишден рази къала ва тезликде штабгъа етишме алгъасай.

Камалдин штабгъа гиргенде партизан бригаданы командири столну артында олтуруп, бир тюрлю язывлар эте туруп къаршылаша. Ол Камалдинни гёргенде, атылып еринден тура ва ону уьстюне багъып юрюй. Камалдин ишни гьакъыкъатын англатма сюе.

-Ёлдаш Биймурзаев! Сизин гёрсетген къоччакълыкъ магъа белгили, — деп капитан ону къолун къысып алып къучакълай.

Немец фашистлер Брест беклигин алып болмай, кёп заман тура. Бекликни алгъан сонг, немецлер ону айланып мина салып къоялар. Душман бекликни не еринден чыгъагъанны билмек учун разведчиклер йиберилсе де, оланы кёплери сав къайтмай, минагъа тюшюп атылалар. Къайтгъанлары да немецлени ёлун токъташдырып болмайлар.

Партизан бригаданы командири Брест беклигине гиреген ёлну токъташдырмакъны къоччакъ партизан Камалдин Биймурзаевге тапшура. Камалдин оьзю булан дагъы да эки ёлдаш да алып Брестге багъып ёлгъа тюше.

Разведчиклер Брестге экинчи гюн тангны алдында етишелер. Олар оьзлени гёрмес йимик онгайлы ер де табып, яшынып токътайлар. Оланы гьариси Брестни гьар бир ягъын бек сакълыкъда тергеме башлайлар.

Олар бекликден автомашин чыгъып гелеген ерни гёрюп карта да шо ерни тюз кюйде токъташдыралар.

Тапшурувну яшавгъа чыгъаргъан сонг разведчиклер ятгъан еринден туруп, агъачлыкъгъа багъып онгарылалар. Агъачлыкъгъа гиргенде олар артдан таба автомашин гелегенни эс этелер. Автомашинде шофёрдан къайры адам ёкъну билгенде, шофёрну нечик буса да къолгъа алма токъташалар. Олар машинни кабинасына якъ-якъдан атылып минип шофёрну енгелер. Автамашин токътагъан сонг, немецни авузун ябып, къолларын байлап машинге ташлайлар.

Партизанлар штабгъа эртенге етише. Камалдин партизан бригаданы командирине ишни гьакъыкъатын англата ва оьзлер булан гелтирген немец солдатны да штабгъа тапшуралар. Партизанлар шондан сонг Брестге чапгъынлыкь этип, ону азат этелер. Шо уьстюнлюкде партизан Камалдин Биймурзаевни де аслам пайы бар.

Къоччакъ партизан Камалдин Биймурзаев немец фашистлер булангъы ябушувларда гёрсетген игит ишлери саялы Ватанны орденлери ва медаллары булан савгъатлангъан. Къоркъув билмейген партизан Камалдин Бииймурзаев давдан сонг Бабаюртда тюрлю-тюрлю жаваплы къуллукъларда ишлей.

Печатгъа онгаргъан А.МЕТЕЕВА.

Россия Федерациясы бу йылны февраль айны 2-синде Къызыл Армия тарихи уьстюнлюк алгъанлы 80 йыл тамамланагъанны белгиледи. Фронтда совет воинлер къаттылыкъны ва къоччакълыкъны гёрсетген, тылда буса халкъны игит кюйдеги загьматы булан шо уьстюнлюк таъмин этилген. Немис командованиеси Кавказны елемеге, Сталинград бойда Волга оьзенни гесип, СССР-ни лап да аслу экономика зонасындан айырма хыял этген болгъан. Тек оланы умутлары увалгьан, дав буса хыйлыгъа узатылгъан. Сталинградны къолгъа алмакъ учунгъу къасты немис-фашистлени авур тас этивлеге тарытгъан. Шагьар учун юрюлеген оьжетли давлар совет асгерлени уьстюнлюгю булан тамамлана. Шо буса Совет Армияны, совет солдатланы къоччакълыгъыны, къаттылыгъыны белгиси болуп токътай.

Озокъда, шо давда авур тас этивлер де, артгъа тартывлар да, тек шону булан бирге алгъа барывлар да болгъан. Сталинград учунгъу къатты давларда бизин районлулар да актив ортакъчылыкъ этген.

Районну Къачалай юртундан шо къатты давларда Шагьид Шайыбов ва Нажмудин Хизриев де ортакъчылыкъ этген. Ш.Шайыбов давну Сталинград бойларда башлап, Берлинге ерли етген. Ол уллу Рейхстагны тамында оьзюню атын, фамилисын язгъан. Уллу Ватан давдан сонг ол Японияны милитаристлери булангъы давунда да ортакъчылыкъ этген. Дав битип, ол Люксембург юртгъа къайта ва жамият ишлерде актив ортакъчылыкъ этип, къайратлы загьмат тёгюп, яшавуну ахырынчы гюнлерине ерли колхозда ишлеген. Сталинград давунда душман булан бетге-бет ябушгъан, къоччакълыкъ гёрсетген Нажмидин Хизриев дав майданда авур яралана. Ону бир къолун гюлле паралай. Госпиталда ятагъан вакътиде ол, къолай болса давгъа гетермен деп ойлай. Тек къолуна тийген яра ону онча да гючлю болгъан, гьатта врачлар Нажмидинни савлугъу учун ябушсада, къолун сакълама бажарылмайгъанны англай.

Н.Хизриев давдан бир къолун тас этип, сакъат болуп ата юртуна къайта ва колхозда къаравулчу болуп загьмат тёкген. Яшавуну ахырынчы гюнлерине ерли ол халкъарада абур къазанып яшагъан.

Районда Геметёбе юрт гиччи буса да, ондан давгъа 70 адам гетген. Оланы 40-ву дав майданларда жанларын къурбан этип, сав къалгъанлары буса Уллу Уьстюнлюк алып юртуна къайтгъанлар. Сталинград учунгъу ябушувларда ортакъчылыкъ этип Болат Болатов ва Моллав Гьайбуллаев де сакъат болуп агьлюлерине къайтгъан. Болат Болатов сапёр болгъан. Сталинград бойларда ол къуллукъ этеген 17-нчи сапёрный батальон биринчилерден болуп уьлгю гёрсете геле. 1943-нчю йыл ону аягъына гюлле тийип авур яралангьан сонг, ол хыйлы заман госпиталда ята. Б. Болатовну ярасы къолай болажакъгъа бирев де инанмай болгъан. Болатны юртуна, анасыны уьюне къайгъылы телеграмма геле. Онда Болат оьлген деп эсгериле. Тек ажжалгьа ачувгъа дегенлей, ол сав къала ва оьз юртуна къайта. Давда гёрсетген къоччакълыгъы саялы ол бир-нече медаллагъа ва баракалла кагъызлагъа лайыкълы болгъан. Давдан сонг Болат тобугъунда гюллеси булан 50 йыл яшагъан. Ол оьзю сав заманда, уланларыны, къызларыны яшларына дав йылланы гьакъында хабарлайгъанда: "Сапёр бир керен хата этме бола" — деп масхара эте эди.

Сталинград бойдагьы гючлю давланы вакътисинде тылда ишлейгенлер де оьзлени къайратлы загьматын гёрсетгенлер. Яшыртгъын аэродромлар къурагъан частда къуллукъ этген Моллав Гьайбуллаев да, ялынны ичиндеги Волга оьзенни, бузулгъан шагьарны кёп керенлер эсгере бола эди. Волганы эки янында нап быргъылар ерлешген болгъан. Немец фашистлер шагьарны къолгъа алабыз дел атышывлар башлагъанда, шо быргъылар атылып нап сувгъа къошула. Шагьар яллай, шону булан бирче оьзен де яллай.

Сталинград бойдагьы давну эсгерген сайын оланы юреклеринде пашманлыкъ тува эди. Балики, олар, оьтген гюнлени, къызгъын давну йылларын гёз алгъа гелтире туруп, гече ва гюн яллыкъ билмей дав этип, намарт душманны тозуп, уьстюн гелип парахатлыкъны болдурмагъан эди буса, дюньядагъы бугюнгю яшав нечик болажакъ эди деп ойлаша болгъандыр.

Бугюнлерде олар бизин арабызда болмаса да, давну ялынлы, ёлларындан оьтген, къыйынлыкълагъа чыдагъан ва кёп сынавланы башдан гечирген игитлерибиз булан оьктем болабыз.

Оланы игит ишлери халкъны эсинде даимликге къалажакъ ва яш наслугъа уьлгю болуп токътажакъ.

Асият МЕТЕЕВА.

Перед праздником Великой Победы, хочется вновь и вновь увидеть, услышать, надеяться на новые сведения в средствах массовой информации о подвигах, судьбах погибших и без вести пропавших земляков-соотечественников тех незабываемых дней Великой Отечественной войны.

Разумеется, как никогда в этом году много раз будет повторяться значимое слово – патриотизм. Понятно, что патриотизм не только ограничивается любовью к Родине, но и дополняется гордостью за историю Отечества, подвигами его граждан, вековыми традициями и обычаями. Нам ветеранам-детям фронтовиков, особенно, чьи отцы погибли или без вести пропали факты, сведения вселяют веру на поиск следов судеб близких людей. Мы не раз писали, обращались школьным коллективам, землякам района о повышении роли поисковой работы, уточнении биографии участников войны, увековечении памяти, увы, ответов недостаточно.

Дорогие друзья. Наши верные помощники-волонтёры Победы, краеведы-коллеги давайте ради памяти, кто нас защищал и отдал свою жизнь, вновь в юбилейный год продолжим совместную поисковую работу об участниках войны, ветеранах трудового фронта, тружеников тыла. Пусть, бережно хранимые в бархатных кисетах в сундуках наших бабушек и прабабушек дорогие сердцу пожелтевшие строчки фронтовых писем и фотографий, станут достоянием общества, темой для рассуждения в классах, сходах, коллективах.

Из моего родного села Тамазатюбе 157 чел были призваны в армию, около 90 из них без вести пропали. Несколько моих земляков прошли испытания в «зимней финской войне»: Шарапутдин Маджидов, Дюйсев байтувганов, Адильхан Аджиев, Хыдыргаджи Гаджиев и др. двое из них Ш.Маджидов и Д.Байтувганов вернулись с фронта и умерли в мирное время. А Хыдыргаджи Гаджиев, по сведениям покойной землячки Анам (Перзияханум) Янгурчиевой, участвовал в финской войне и в освобождении Карелии на п-ве Ханка до 7 февраля 1941 года и в фото он со своими сослуживцами и в письме супруге и матери Зарив желает всех благ и ждёт долгожданной встречи, но в 1942 году переписка прекратилась и больше известий о нём нет. В «Книге памяти» он в 1943 году в числе без вести пропавших.

Участник финской войны Адильхан Аджиев (1917-1942) после окончания войны продолжает службу в Киевском военном округе, награждён «За боевые заслуги», офицер Красной Армии, за образцовую службу поощрялся. Последнее место службы кр.Брест. это фото снято за четыре дня до начала Великой Отечественной войны – 18 июня 1941 года в кр.Брест с боевым товарищем чеченцем Магомедов Батыровым. По рассказам их родственников связь с ними прекратилась, а в 1941 году А.Аджиев числится как без вести пропавший. Мы старались наводить справки в разных архивах, но безуспешно.

К статье своей прилагаю ещё одну маленькую историю, котору4ю несколько лет тому назад опубликовал большой друг Дагестана, настоящий патриот Родины, которому дорога судьба тех, кто пронёс через себя раны минувшей войны. Автор его журналист-интернационалист из Калмыкии Андрей Цобдаев, автор многих публикаций, воспоминаний. Это он ценой огромной трудоспособности, любви, жертвуя собственным здоровьем, находит удивительные факты, документы в разных архивах страны и зарубежья о дагестанцах.

Мы близкие и родственники искренне благодарны Андрею Цобдаеву и за найденный наградной лист, сохранившийся в архиве г.Подольска, представления двух наших земляков Абдуллы Байтемирова и Джанарслана Алиева к присвоению звания Героя Советского Союза с вручением ордена Ленина и Красной звезды. К сожалению, материалы с 2014 года изучаются, но родственники живут с надеждой на положительное решение представления.

История одной фотографии

Андрей ЦОБДАЕВ,

г. Элиста.

На этой довоенной фотографии — защитники Брестской крепости, кумыки по национальности, уроженцы Бабаюртовского района Дагестанской ACGP, но второй слева в первом ряду — калмык из единственного калмыкского кутана Новая коса этого же района. Изучая материалы архива Республики Дагестан, мне удалось установить, что с 1939 по 1942 г. из этого маленького калмыского кутана были призваны в ряды РККА девять человек. Это: Александр Санжиев, Михаил Санжиев, Манджи Манджиев, Баджа Левшаев – в тюрьме г. Хасавюрта осужден на 5 лет, призван в РККА в штрафбат, Василий Контяев, Манджи Геликов, Очир Эрднеев, 44 года, полевая почта №52477, Манджи Эрднеев, Манджи Бембеев.

Они уже в эти места не вернутся, где вместе с кумыками и ногайцами делили хлеб и соль, отмечали совместно национальные праздники, соблюдали обычаи и традиции обоих народов. 23 февраля 1944 года их родные, их семьи были репрессированы как враги народа и выселены за Урал в Сибирь.

Лишь только через тринадцать лет после возвращения калмыков в свои родные места, осенью 1959 года, в раннее холодное ноябрьское утро, возле крайнего дома в сел. Новая Коса Бабаюртовского района появился средних лет мужчина, он стоял и плакал возле своего дома, где он родился, откуда уходил на фронт. Он плакал и вспоминал всех своих родных и близких: кто ушел на фронт и не вернулся, всех, кто умер от холода и голода в Сибири. Хозяйка-ногайка вышла во двор из дома. Увидев мужчину, узнав его, вытирая слезу, запричитала:

- Сынок, живой, ты вернулся! Слава Аллаху!

- Здравствуйте, тётя Разият, я на один день. Никто уже сюда не вернется. Из 9-ти калмыков, кто ушел на фронт, вернулся я один, кто был выслан в Сибирь, больше половины не вернулись оттуда, умерли они. Если можно помочь, я бы хотел купить одну овцу и помянуть всех своих земляков.

- Зачем, сынок, мы тебе сами зарежем и сварим мясо и калмыкский чай, а ты уже сам по обычаю предков помяни своих родных, — продолжала причитать и плакать Разият.

К обеду все было готово: женщины-ногайки сварили в одном котле мясо, в другом — калмыкский чай. Мужчина положил в одну кастрюлю мясо, в другую налил чай и направился в сторону заброшенного калмыкского кладбища. Он молился долго, как его учила в детстве бабушка. Помянув всех, он вернулся в селение, где вместе с ногайцами вспомнили и помянули всех калмыков.

Утром он вернулся домой из Дагестана в Калмыкию, чтобы сохранить память о своих земляках и добрососедских отношениях гостеприимного ногайского народа.

Уважаемые читатели нашей газеты, мы надеемся, что все те, кто неравнодушны к памяти наших погибших и без вести пропавших земляков внимательно просмотрят эти и другие фронтовые групповые фотографии, прочтут строчки пожелтевших писем и если увидят упомянутых имён, просьба сообщить редакции или автору статьи.

Заканчиваю своё обращение словами Р.Гамзатова:

Чтоб ты, живущий, не забыл

Ни их имён, ни их святых могил.

Отзовитесь!!!

Яраш ДЖУМАГАЗИЕВ,

ветеран труда, сын фронтовика,

Заслуженный наставник молодёжи РД.

«Сталин йолу» газетни бетлеринден

(Бар кююнде бериле)

Барыда колхозчуланы къасты даимге бир

Бизин райондагъы колхозланы барыда колхозчуларыны къасты бир, о да – душманны дагъытмакъ учун макътавлу Красный Армиягъа коьмек этмек. Гьали тезде Красный Армиядан къайтгъан красноармеец йолдаш Хасаев, митингде оьзуь фронтгъа барма суьегенлигин бильдиргенлик, комбайнерлер Абдурагьимов ва Мясников йолдашлар будай орувда гуьнде эки норманы толтурагъанлыгъы, Кировну ва Буденныйны атындагъы колхозланы пионерлери ва школьниклери 45-50 гектар ерден баш жыйгъанлыгъы, шо ишни олар гьалиде юруьтегени ва шолай да бир хыйлы оьзгелери шо къаст нечик уллу экенликге шагьатлыкъ эте. Шолайлыкъ булан социалист авлакъларда иш къайнай.

Гьар гуьн сайын бизин районну колхозларындан юзлер булан заготпунктгъа ашлыкъ арбалар юруьй. 23-нчуь июнда янгъыз эки колхоз – Кировну (Адильянгъыюрт), ва Ленинни (Хамаматюрт) атындагъы колхозлар 60 арбагъа ашлыкъ юклеп къызыл обоз этип Хасавюртгъа заготпунктгъа йибердилер.

Бу душманны уьст болув учун инг агьамиятлы коьмеклерден бириси, ва гьар-бир колхозну ва колхозчуну инг сыйлы ва герекли борчу.

М.И.

1941-нчи йылны 2-нчи июль айындагъы газетини 52-нчи номери

Сталинни атындагъы колхозда

Геметоьбе. Бизин социалист ватаныбызгъа хапарсыздан — хыянатчы куьйде чапгъунлукъ этген намарт фашистлеге къазаплангъан Сталинни атындагъы колхозну загьматчылары, давну башлангъан гуьнлеринден тутуп ашлыкъ къайтарывну темплерин дагъыда артыкъ гуьчлендирдилер. Олар 3 июлгъа 427 гектар ердеги къылчыкълы ашлыкъларыны 185 гектарын комбайн булан ва къалгъанында 3 самоскидка машинлер булан къайтарып битгенлер.

Ашлыкъ къайтарывда комбайнёр йолдаш Ильясов Жамалдин «Коммунар» комбайн булан 8 гектар норманы ерине гьар гуьн 14-15 гектар ашлыкъ къайтарып юруьдуь. Ол 4 июлдан башлап комбайн булан чалынгъан ашлыкъланы басмагъа гиришди.

Самоскидка машинлерде ишлеген Девлетгереев Хыдыражи, Оьтевов Будайхан, Салиев Юсуп, Мамашов Хопа, Оразаев Къасымбек ва Сапаров Сапар йолдашлар уьч машин булан 2 сменада ишлеп 8 гектарны ерине гьар 1 машинге гуьнде 18-19 гектар чалдылар. Чалынгъан ашлыкълардан 50 гектар будай аракълар ва 63 гектар арпада быжакълар этилинген. Гьали буса колхозда баш чоьплев юруьле.

Колхоз государствогъа береген ашлыкъ ва бичен поставкаланы 70 процентден артыгъын берип битген. Ашлыкъ ва бичен поставкаланы ташыв токътавсуз давам эте.

Гьали колхозчулар ашлыкъ басывну къысгъа болжалны ичинде тамам этмек учун бек къаст этип ишлейлер.

С.Халимбеков

Ашлыкъны чалт темплер булан къайтара

Адильянгъыюрт. Герман фашистлени намарт чапгъынлыгъына къаршы Кировну атындагъы колхозну загьматчыларыны ичиндеги къазапланывну дазусу йокъ. Гьар бир бригада ва гьар бир колхозчу, душмангъа къаршы жавап учун ва оьз ватаныны къудратын дагъыдан дагъы беклешдирив учун бек уллу ругьланыв булан чалыша. Шону булан байлавлу болуп, мунда ашлыкъ къайтарывну темплери гуьн сайын къызгъынлаша. Неге десе, ону чалт ва тас этивсуьз къайтармакълыкъ, Государствогъа инг яхшы ашлыкъланы бермеклик, Фашистлени янчыв учун ватангъа ва Красный Армиягъа инг яхшы коьмек экенликни колхозчулар, комбайнлёрлар ва трактористлер бек яхшы билелер.

Кировну атындагъы колхоз 30 июнгъа 1160 гектар ердеги будайыны 1137,5 гектарын, 272 гектар ердеги арпасыныда 154 гектарын къайтарып битген. Шондан 625 гектар будай комбайнлар булан, 446 гектар будайны простой машинлер булан, 66,5 гектар будайныда къол булан къайтаргъан. Къалгъан арпаны буса барында простой машинлер булан къайтаргъан.

Кировну атындагъы колхозда ишлейген комбайнер йолдаш Абдурагьманов Салимсолтан «Коммунар» комбайн булан гьар гуьн 20 гектар ашлыкъ къайтаражакъгъа обязательство алгъан эди. Ол оьзуь алгъан обязательствону советский патриотгъа тийишли болагъан куьйде, герти намус булан тамам эте. Йолдаш Салимсолтан 12 иш гуьннуь ичинде 240 гектар ашлыкъ къайтаргъан. Къоччакъ куьйде ишлейген Адбурагьманов, фашист итлени бизин ватаныбызгъа вагьши куьйдеги чапгъунлугъуна жавап берип 30 июнда 24 гектар ашлыкъ къайтарды. Ол оьзуь гьар гуьн ягъарлыкъданда 15 процент эконом эте. Муну булан ишлейген тракторист йолдаш Терикбаевда гьар гуьн ягъарлыкъны 36 процентин эконом эте.

Мунда ашлыкъ къайтарывда комсомолецлер ульгуьлуь куьйде иш гоьрсетелер. Лапур этивде ишлейген Индырчыев Макидин гуьнде 3-4 гектар ердеги чалынгъан ашлыкъланы лапур эте. Комсомолка Исаева Загьидат буса аракъ этивдеги нормасын 200 процентлеге ерли толтура.

Комсомолецлер ашлыкъ къайтарывда ишлейгенлени арасында бек яхшы культурно-массовый ишлени юруьтелер. Исаева, Давудов, Алиев ва Дагьиров йолдашлар колхозчуланы арасында газетлерден артдагъы хабарланы охуйлар, олар булан беседалар оьтгерелер. Булар авлакъда гьар кимни этген ишини показателлерин гоьрсетип, гьар 3 гуьнде бир там газетде чыгъаралар.

Д.Измидин. Гьанив

Социалист ярышлар янгъы гуьчлер булан генглеше

Бизин анадаш Красный Армиябыз вагьшилешген душман – фашизма булан игит куьйде ябушагъан бугуьнлерде, бизин районну колхоз авлакъларында социалист ярышлар янгъы гуьчлер булан генглеше. Колхозчулар герти намус булан загьмат тоьгелер, олар сталинский ашлыкъны болгъанчакъы къысгъа болжалны ичинде къолгъа алмакъ учун, государствогъа ашлыкъ берип битмек учун, бизин игитлеге – къызыл асгерлилеге, къутургъан намарт фашизманы дагъылтмагъа коьмек этмек учун бек алгъасап къаст этелер.

Социалист ярышланы инициатору – Кировну атындагъы колхоз оьзуь алгъан обязательстволаны герти намус булан яшавгъа чыгъара. Мунда 1291,5 гектардан къылчыкълы ашлыкълар къайтарылып битген. Комбайнерлер, простой къайтарыв машинлени машинистлери ва башгъалары оьзлеге берильген тапшурувланы эки къат ва дагъыда артыкъ тамам этелер.

Мисал учун, комбайнер Абдурагьманов Салимсолтан 12 гектар норманы ерине орта гьисапда гьар гуьн 20 гектардан ашлыкъ къайтара. Бирдагъы комбайнер Аджиев Абдулвагьаб 10 гектар норманы ерине гьар гуьн 17-18 гектар ашлыкъ къайтара. Бир-бир гуьнлерде буса булар 23-24 гектар ашлыкъ къайтаралар. Машинист йолдаш Акаев 10 гуьннуь ичинде лобогрейка машин булан 58 гектар ашлыкъ чалмагъа герек эди. Амма о буса шо болжалны ичинде 83 гектар чалгъан. Машинист йолдаш Османов да шо норма булан, шо болжалны ичинде 85 гектар ашлыкъ чалгъан.

Оракъчыларда олардан къалмайлар. Йолдаш Вагьабов 0,10 гектар норманы ерине гьар гуьн 0,18-0,20 гектар будай ора. Йолдаш Дабанаев буса 0,15-0,20 гектар будай ора. Ленинни атындагъы колхозну члени йолдаш Салаватов Алакъав 0,12 гектар норманы ерине, гуьнде 0,25 гектардан будай ора. Алакъав гечелерде бош турмай. О гечелер арба булан чалынгъан ашлыкъланы ташып аракълар эте.

Социалист ярышларда Чаландардагъы Чкаловну атындагъы колхоз алда бара. Бу колхоз 372 гектар ердеги ашлыкъларын 12 иш гуьннуь ичинде толу куьйде къайтарып битген. Барыда чалынгъан ашлыкълар байлангъан ва черелер этилинген. Гьали буса ашлыкъланы басыв къызгъын куьйде юруьле. Чкаловну атындагъы колхоз ашлыкъ поставкадан государство булан толу куьйде гьисаплашып битген.

Бизин районну колхозчумассаларыны гьалиге ерли гоьруьльмеген куьйдеги энтузиазмасы – бизин суьюмлуь ватаныбызгъа хыянатчы куьйде чапгъунлукъ этген къутургъан фашистлеге инг яхшы жавап болажакъ.

А.Тагиров

Красный Армия уьст болажакъгъа шексиз инанабыз

Львовский№1. Тельманны атындагъы колхозну колхозчулары ашлыкъланы болжалындан алда, тас этивсуьз къайтармагъа шарт этгенлер ва о саялыда олар гечеси-гуьнуь къырда туруп ишлейлер.

Колхозну председатели Дедир Давид, парторгу Акаев Ягъуб, учетчик Маниль, бухгалтери Каспиков, агроном Павлов ва шолай башгъалары оьзлени ишлеринден къайрыда тазалангъан будайланы складлагъа ташыйлар, бичен жыялар, бижакълар ва аракълар этелер.

Колхозну председатели йолдаш Давид:

-Биз Красный Армия еликген фашист итлеге тез заманны ичинде уьстуьн гельсин учун коьмек этмек мурат булан гечеде гуьнде ишлейбиз. Биз, хыянатчы фашистлеге къоччакъ Красный Армия уьст болажакъгъа шексиз инанабыз, — дей.

Х.Закарьяев

1941-нчи йылны 5-нчи июль айындагъы газетини 53-нчю номери

Барыда колхозчуланы къасты даимге бир

Бизин райондагъы колхозланы барыда колхозчуларыны къасты бир, о да – душманны дагъытмакъ учун макътавлу Красный Армиягъа коьмек этмек. Гьали тезде Красный Армиядан къайтгъан красноармеец йолдаш Хасаев, митингде оьзуь фронтгъа барма суьегенлигин бильдиргенлик, комбайнерлер Абдурагьимов ва Мясников йолдашлар будай орувда гуьнде эки норманы толтурагъанлыгъы, Кировну ва Буденныйны атындагъы колхозланы пионерлери ва школьниклери 45-50 гектар ерден баш жыйгъанлыгъы, шо ишни олар гьалиде юруьтегени ва шолай да бир хыйлы оьзгелери шо къаст нечик уллу экенликге шагьатлыкъ эте. Шолайлыкъ булан социалист авлакъларда иш къайнай.

Гьар гуьн сайын бизин районну колхозларындан юзлер булан заготпунктгъа ашлыкъ арбалар юруьй. 23-нчуь июнда янгъыз эки колхоз – Кировну (Адильянгъыюрт), ва Ленинни (Хамаматюрт) атындагъы колхозлар 60 арбагъа ашлыкъ юклеп къызыл обоз этип Хасавюртгъа заготпунктгъа йибердилер.

Бу душманны уьст болув учун инг агьамиятлы коьмеклерден бириси, ва гьар-бир колхозну ва колхозчуну инг сыйлы ва герекли борчу.

М.И.

1941-нчи йылны 2-нчи июль айындагъы газетини 52-нчи номери

Сталинни атындагъы колхозда

Геметоьбе. Бизин социалист ватаныбызгъа хапарсыздан — хыянатчы куьйде чапгъунлукъ этген намарт фашистлеге къазаплангъан Сталинни атындагъы колхозну загьматчылары, давну башлангъан гуьнлеринден тутуп ашлыкъ къайтарывну темплерин дагъыда артыкъ гуьчлендирдилер. Олар 3 июлгъа 427 гектар ердеги къылчыкълы ашлыкъларыны 185 гектарын комбайн булан ва къалгъанында 3 самоскидка машинлер булан къайтарып битгенлер.

Ашлыкъ къайтарывда комбайнёр йолдаш Ильясов Жамалдин «Коммунар» комбайн булан 8 гектар норманы ерине гьар гуьн 14-15 гектар ашлыкъ къайтарып юруьдуь. Ол 4 июлдан башлап комбайн булан чалынгъан ашлыкъланы басмагъа гиришди.

Самоскидка машинлерде ишлеген Девлетгереев Хыдыражи, Оьтевов Будайхан, Салиев Юсуп, Мамашов Хопа, Оразаев Къасымбек ва Сапаров Сапар йолдашлар уьч машин булан 2 сменада ишлеп 8 гектарны ерине гьар 1 машинге гуьнде 18-19 гектар чалдылар. Чалынгъан ашлыкълардан 50 гектар будай аракълар ва 63 гектар арпада быжакълар этилинген. Гьали буса колхозда баш чоьплев юруьле.

Колхоз государствогъа береген ашлыкъ ва бичен поставкаланы 70 процентден артыгъын берип битген. Ашлыкъ ва бичен поставкаланы ташыв токътавсуз давам эте.

Гьали колхозчулар ашлыкъ басывну къысгъа болжалны ичинде тамам этмек учун бек къаст этип ишлейлер.

С.Халимбеков

Ашлыкъны чалт темплер булан къайтара

Адильянгъыюрт. Герман фашистлени намарт чапгъынлыгъына къаршы Кировну атындагъы колхозну загьматчыларыны ичиндеги къазапланывну дазусу йокъ. Гьар бир бригада ва гьар бир колхозчу, душмангъа къаршы жавап учун ва оьз ватаныны къудратын дагъыдан дагъы беклешдирив учун бек уллу ругьланыв булан чалыша. Шону булан байлавлу болуп, мунда ашлыкъ къайтарывну темплери гуьн сайын къызгъынлаша. Неге десе, ону чалт ва тас этивсуьз къайтармакълыкъ, Государствогъа инг яхшы ашлыкъланы бермеклик, Фашистлени янчыв учун ватангъа ва Красный Армиягъа инг яхшы коьмек экенликни колхозчулар, комбайнлёрлар ва трактористлер бек яхшы билелер.

Кировну атындагъы колхоз 30 июнгъа 1160 гектар ердеги будайыны 1137,5 гектарын, 272 гектар ердеги арпасыныда 154 гектарын къайтарып битген. Шондан 625 гектар будай комбайнлар булан, 446 гектар будайны простой машинлер булан, 66,5 гектар будайныда къол булан къайтаргъан. Къалгъан арпаны буса барында простой машинлер булан къайтаргъан.

Кировну атындагъы колхозда ишлейген комбайнер йолдаш Абдурагьманов Салимсолтан «Коммунар» комбайн булан гьар гуьн 20 гектар ашлыкъ къайтаражакъгъа обязательство алгъан эди. Ол оьзуь алгъан обязательствону советский патриотгъа тийишли болагъан куьйде, герти намус булан тамам эте. Йолдаш Салимсолтан 12 иш гуьннуь ичинде 240 гектар ашлыкъ къайтаргъан. Къоччакъ куьйде ишлейген Адбурагьманов, фашист итлени бизин ватаныбызгъа вагьши куьйдеги чапгъунлугъуна жавап берип 30 июнда 24 гектар ашлыкъ къайтарды. Ол оьзуь гьар гуьн ягъарлыкъданда 15 процент эконом эте. Муну булан ишлейген тракторист йолдаш Терикбаевда гьар гуьн ягъарлыкъны 36 процентин эконом эте.

Мунда ашлыкъ къайтарывда комсомолецлер ульгуьлуь куьйде иш гоьрсетелер. Лапур этивде ишлейген Индырчыев Макидин гуьнде 3-4 гектар ердеги чалынгъан ашлыкъланы лапур эте. Комсомолка Исаева Загьидат буса аракъ этивдеги нормасын 200 процентлеге ерли толтура.

Комсомолецлер ашлыкъ къайтарывда ишлейгенлени арасында бек яхшы культурно-массовый ишлени юруьтелер. Исаева, Давудов, Алиев ва Дагьиров йолдашлар колхозчуланы арасында газетлерден артдагъы хабарланы охуйлар, олар булан беседалар оьтгерелер. Булар авлакъда гьар кимни этген ишини показателлерин гоьрсетип, гьар 3 гуьнде бир там газетде чыгъаралар.

Д.Измидин. Гьанив

Социалист ярышлар янгъы гуьчлер булан генглеше

Бизин анадаш Красный Армиябыз вагьшилешген душман – фашизма булан игит куьйде ябушагъан бугуьнлерде, бизин районну колхоз авлакъларында социалист ярышлар янгъы гуьчлер булан генглеше. Колхозчулар герти намус булан загьмат тоьгелер, олар сталинский ашлыкъны болгъанчакъы къысгъа болжалны ичинде къолгъа алмакъ учун, государствогъа ашлыкъ берип битмек учун, бизин игитлеге – къызыл асгерлилеге, къутургъан намарт фашизманы дагъылтмагъа коьмек этмек учун бек алгъасап къаст этелер.

Социалист ярышланы инициатору – Кировну атындагъы колхоз оьзуь алгъан обязательстволаны герти намус булан яшавгъа чыгъара. Мунда 1291,5 гектардан къылчыкълы ашлыкълар къайтарылып битген. Комбайнерлер, простой къайтарыв машинлени машинистлери ва башгъалары оьзлеге берильген тапшурувланы эки къат ва дагъыда артыкъ тамам этелер.

Мисал учун, комбайнер Абдурагьманов Салимсолтан 12 гектар норманы ерине орта гьисапда гьар гуьн 20 гектардан ашлыкъ къайтара. Бирдагъы комбайнер Аджиев Абдулвагьаб 10 гектар норманы ерине гьар гуьн 17-18 гектар ашлыкъ къайтара. Бир-бир гуьнлерде буса булар 23-24 гектар ашлыкъ къайтаралар. Машинист йолдаш Акаев 10 гуьннуь ичинде лобогрейка машин булан 58 гектар ашлыкъ чалмагъа герек эди. Амма о буса шо болжалны ичинде 83 гектар чалгъан. Машинист йолдаш Османов да шо норма булан, шо болжалны ичинде 85 гектар ашлыкъ чалгъан.

Оракъчыларда олардан къалмайлар. Йолдаш Вагьабов 0,10 гектар норманы ерине гьар гуьн 0,18-0,20 гектар будай ора. Йолдаш Дабанаев буса 0,15-0,20 гектар будай ора. Ленинни атындагъы колхозну члени йолдаш Салаватов Алакъав 0,12 гектар норманы ерине, гуьнде 0,25 гектардан будай ора. Алакъав гечелерде бош турмай. О гечелер арба булан чалынгъан ашлыкъланы ташып аракълар эте.

Социалист ярышларда Чаландардагъы Чкаловну атындагъы колхоз алда бара. Бу колхоз 372 гектар ердеги ашлыкъларын 12 иш гуьннуь ичинде толу куьйде къайтарып битген. Барыда чалынгъан ашлыкълар байлангъан ва черелер этилинген. Гьали буса ашлыкъланы басыв къызгъын куьйде юруьле. Чкаловну атындагъы колхоз ашлыкъ поставкадан государство булан толу куьйде гьисаплашып битген.

Бизин районну колхозчумассаларыны гьалиге ерли гоьруьльмеген куьйдеги энтузиазмасы – бизин суьюмлуь ватаныбызгъа хыянатчы куьйде чапгъунлукъ этген къутургъан фашистлеге инг яхшы жавап болажакъ.

А.Тагиров

Красный Армия уьст болажакъгъа шексиз инанабыз

Львовский№1. Тельманны атындагъы колхозну колхозчулары ашлыкъланы болжалындан алда, тас этивсуьз къайтармагъа шарт этгенлер ва о саялыда олар гечеси-гуьнуь къырда туруп ишлейлер.

Колхозну председатели Дедир Давид, парторгу Акаев Ягъуб, учетчик Маниль, бухгалтери Каспиков, агроном Павлов ва шолай башгъалары оьзлени ишлеринден къайрыда тазалангъан будайланы складлагъа ташыйлар, бичен жыялар, бижакълар ва аракълар этелер.

Колхозну председатели йолдаш Давид:

-Биз Красный Армия еликген фашист итлеге тез заманны ичинде уьстуьн гельсин учун коьмек этмек мурат булан гечеде гуьнде ишлейбиз. Биз, хыянатчы фашистлеге къоччакъ Красный Армия уьст болажакъгъа шексиз инанабыз, — дей.

Х.Закарьяев

1941-нчи йылны 5-нчи июль айындагъы газетини 53-нчю номери

Районда ашлыкъ къайтарыв чалт темплер булан оьтгериле

Герман фашистлери бизге намарт куьйде чапкъын этмеклигине къаршы, бизин районну барыда колхозларыны, бригадаларыны, звеноларыны ва колхозчуларыны къазапланывларыны дазусу йокъ. Гьар-бир колхозчу, душмангъа къаршы жавап учун, ва оьз ватаныны къудратын дагъыдан-дагъы беклешдирив учун бек уллу ругьланыв булан чалышалар. Шону булан байлавлу болуп, районда ашлыкъ къайтарывда чалт темплер булан оьтгериле. Неге туьгуьлде, ону чалт ва тас этивсуьз оьз заманында къайтармакъ, государствогъа инг яхшы ашлыкъланы бермек, фашистлени янчыв учун ватанны ва Къызыл Армияны беклешдирмек учунгъу иш экенни, гьар-бир колхозчу, комбайнер ва тракторист яхшы билелер.

Ворошиловну атындагъы колхоз 6-нчы июлгъа 409 гектар ердеги будайын ва арпасын къайтарып битген. Шондан 225 гектарны комбайнлар булан чалгъан ва шонданда 1546 центнер ашлыкъ алынгъан. 184 гектарны простой машинлер булан, ва 48 гектарныда оракъ булан къайтаргъан.

«Прогресс» колхозуну барыда къайтарылма герекли ашлыгъы 598 гектар. Шондан 5-нчи июлгъа 158 гектарны комбайн булан, 245 гектарныда простой машинлер булан, 187 гектарны къол булан къайтарып, 136 гектарныда аракъ этип битген. Мунда комбайнлар булан чалынгъан ерден 2902 центнер ашлыкъ алынгъан.

Районда мундан къайрыда Байдуковну, 18 партсъездни, Ленинни, Буденныйны, Ф.Энгелсни, К.Либкнехтни, Пушкинни атындагъы ва башгъа колхозларда да къайтарыв ишлер чалт темплер булан юруьле.

Колхозчуланы ягъындан ашлыкъланы чалт ва тас этивсуьз куьйде къайтармакъ учун гоьрсетилген чалт темплер, — оьз ватаныбызны гуьчуьн дагъыдан-дагъы мугькамлашдырывгъа, Къызыл Армияны ва Флотну гьар-бир тарыкъ-герекден таъмин этивге ва бизге рагьмусуз куьйде чапгъын этген фашистлени туьп болувуна бакъдырылгъан.

М.Ирбайхан

1941-нчи йылны 12-нчи июль айындагъы газетни 55-нчи номеринден

Бизин уьстуьнлуьклерибиз – душман учун оьлуьм

Оборонаны Государственный Комитетини Председатели йолдаш Сталинни 3-нчуь июлда радиодан таба соьйлейген речинден сонгъ бизин районну колхозчулары оьз постларында дагъыда уллу энтузиазма булан ишлемеге башладылар. Колхоз авлакъларында загьматны иш чыгъарыву гуьн сайын арта. Колхозчуланы барыныда муратлары ва ою бир – ашлыкъланы къысгъа болжалда ва тас этивсуьз къолгъа алмакъ, государство булан, инг яхшы ашлыкълар берип толу куьйде гьисаплашмакъ ва шону булан фашист бандитлерин йокъ этивде анадаш Красный армиябызгъа ва Красный Флотубузгъа уллу коьмек этмек.

Бабаюрт МТС-ге къарайгъан 18 партсъездни, Горбуновну ва Фрунзени атындагъы колхозлар ашлыкъ къайтарыв, эт ва май заготовкалар йимик инг агьамиятлы кампанияланы оьз заманында битдирип, государство булан гьисаплашып битгенлер. Мисал учун, 15 июлгъа Горбуновну атындагъы колхоз государствогъа 292 центнер будай, 85 центнер эт ва 457 кило май берип битген.

Бизин районну колхозчулары вождубуз уллу Сталинни чакъырывуа жавап беривде, 15 июлгъа барыда колхоз авлакъларындагъы ашлыкъланы 99,7 процентин тас этивсуьз къайтарып битген. Гьар-бир колхозчуну юрегинде, ашлыкъланы тез заманны ичинде къолгъа алмакъ, государство булан толу куьйде гьисаплашмакъ, Красный Армияны ва Красный Флотну барыда тарыкълы затлар булан таъмин этмеге байлавлу болуп ишде оьз-оьзуьн аямай ишлемекде.

Вождну чакъырывуна иш булан жавап берелер

Герменчик. «Большевик» колхозну колхозчу къатынлары ва къызлары, халкъланы вожду йолдаш Сталинни чакъырывуна иш булан жавап берелер. Олар бу йыл мамукъну, гьабижайны, гуьлайланны туьшуьмуьн гетген йылдан эсе дагъыда артдырып, болжалындан алда, тас этивсуьз къолгъа алмакъ учун бек къаст этип ишлейлер.

Абдурагьманова Шыхбатывну звеносу колхозда айрокъда гоьруьнуьшлуь ерни тута. Бу звено оьзлени мамукъ участкасыны 3-нчуь чоьбуьн алып, гьабижай ва гуьлайлан участкаларыны чоьплерин алып ва сийреклешдирип битгенлер.

Бу звенону членлери Телекъаева Минат, Мажидова Патимат, Акаева Жагьбат, Гьажимурадова Гьалимат, Гьажимурадова Умухан ва Хангишиева Аминат йолдашлар чоьп алывну гуьнлуьк нормаларын 2-3 къат артыкъ этип толтуралар.

Школадан каникулгъа чыкъгъан оьруьм яшлар Телекъаев ва Аджимурадов йолдашларда бу звеногъа яхшы коьмек этелер. Олар булан бирге ишге баралар, бирче къайталар ва нормаланыда шолар йимик тамам этелер.

С.Хачатурова

1941-нчи йылны 19-нчу июль айындагъы газетни 57-нчи номеринден

Чоьп алывда гуьнлуьк нормаларын артыгъы булан толтуралар

Львовский №7. Дахадаевни атындагъы колхозну мамукъ чачылгъан участкаларында ишлейген къатынлар, немец фашистлени къутургъан сирислерин дагъытагъан Красный Армиягъа коьмек учун яхшы уьстуьнлуьклер гоьрсетелер. Мундагъы мамукъ звеноларда ишлейген къатынланы гьар къайсысы да, чоьп алывда оьзлени гуьнлуьк нормаларын артыгъы булан толтуралар.

Мисал учун, Оразаева, Гьажимевова, Гьашимова ва Моллаева йолдашлар оьзлеге берилген 0,8 сотик гуьнлуьк нормасыны ерине, гьариси гуьнде 0,25-0,30 сотик ерни чоьбуьн алалар.

Къалгъан колхозчу къатынларда булардан уьлгуь алып ишлейлер.

М.АДЖИЕВ

Мамукълагъа къарав яхшылаша

Геметоьбе. Сталинни атындагъы колхозда мамукъдан оьр туьшуьм алмакъ учунгъу ябушув яхшы юруьле. Колхозда ишлеп болагъан къатынлар гьеч бирисиде къалмай мамукъ чоьпге толу куьйде чыгъалар.

Айрокъда оланы арасында Сапарова Абаш, Амангишиева, Нуридинова Аймесей йимик йолдашлар, чоьп алывда оьзлеге берилген 0,10 сотик гуьнлуьк норманы ерине гьариси гуьнде, сан якъларын яхшы этип 0,20 сотик ерни чоьбуьн алып юруьдуьлер. Бу ишлени натижасында колхозну 80 гектар ердеги мамугъуну 3-нчуь чоьбуь 100-де процент алынып битди.

Х.С.

Бары да зат фронт учун

Бизин районну колхоз авлакъларында ашлыкъланы къысгъа болжалны ичинде толу куьйде къайтарып къолгъа алмакъ учунгъу ябушув гуьнден-гуьн къызгъынлаша. Колхозчулар ва колхозчу къатынлар алдындан эсе он къабат артыкъ гуьч булан ишлейлер.

Колхозлар государствогъа инг яхшы ашлыкъны тувра комбайнны ва молотилканы туьбуьнден алып тапшуралар. Колхозлардан Хасавюрт заготзерногъа ашлыкъ ва бичен алып барагъан арбалар гьар гуьнлер бир-бирини арты булан юруьйлер.

20-нчы июлда – выходной гуьн районну колхозларындан ашлыкъ алып 276 арба ва бичен алып да 36 арба гетди. Шо бир гуьннуь ичинде колхозлар государствогъа 200 тоннадан артыкъ ашлыкъ ва 252 центнерден артыкъда бичен тапшурдулар. Государствогъа ашлыкъ ва бичен алып шо гуьн Кировну атындагъы колхоздан 53 арба, Ленинни атындагъы колхоздан 40 арба гетди. Олар, булай лозунглар айта:

-Бизин къоччакъ, Красный Армиябызгъа коьп ашлыкъ берербиз!

-Барыда зат дав учун, барыда зат фронт учун!

-Фронтну ва тылны бирлешген гуьчуь булан фашист итлени йокъ этербиз!

-Яшасын бизин коммунист партиябыз ва уллу Сталин!

Бизин районда государствогъа ашлыкъ ва бичен поставкаланы берип битмеген колхозлар наягьда йокъ. Коьбуьсуь колхозлар буса МТС-лени иши учун натуроплатаныда берип бите туралар. Шо колхозлар эт, май поставкаланы ва государствогъа шолай башгъа борчланыда берип битгенлер. Карл Марксны, Тельманны, Дахадаевни атындагъы колхозлар, «Прогресс» колхоз ва башгъалары государствогъа бичен поставканы июлну 17-сине артыгъы булан берип тамам этгенлер.

Бугуьнлерде гьар-бир загьматчы гоьзуь, гоьнгуь, юреги ва барыда мурады бизин социалист ватаныбызны талигьи учун фашист къан ичивчуьлерине,загьматчы халкъланы ингде вагьши хыянатчы душманларына къаршы этилинеген давгъа бакъдырылгъан.

Бизин загьматчылар оьзлени барыда гуьчлерин ва тарыкълы болса жанларын да оьзлени талайлы ватаны учун къызгъанмай бермеге гьар заманда да гьазирлер.

А.Т.

Государствогъа ашлыкъ тапшурув къызгъын темплер булан юруьле

Фашист варварларына къаршы къатты къазаплангъан колхозчулар ашлыкъланы тез басып битмеге ва башлап басылгъан инг яхшы сортлу ашлыкълардан государствогъа бермеге алгъасайлар.

Гьамзаюртдагъы XVIII партсъездни атындагъы колхозну йолбашчылары, государствогъа ашлыкъ тапшурув йимик инг агьамиятлы ишни коьп туьзуьв къургъанлар. Буларда Хасавюрт заготзерногъа ашлыкъ тапшурмакъ иши, Даибов Даиб, Къарамурзаев Агъай ва Адилханов Къырымхан йолдашлагъа тапшурулгъан. Булар оьзлеге тапшурулгъан ишни большевик намус булан куьтмек учун, гечесин-гуьнуьн бир этип айланалар. Алдын 3-4 гуьнден гьарангъа барып къайтагъан ерине, гьали булар гьариси 13-14 центнер ашлыкъ да юклеп 2 гуьннуь ичинде барып гелелер.

Бу йолдашлар оьзлеге тапшурулгъан ишде военный къайдада ишлемекликден, колхозда государствогъа ашлыкъ тапшурув къызгъын темплер булан бара. Гьатда колхоз оьзлерден государствогъа барагъан ашлыгъын тезден берли берип, государство булан гьисаплашып битген. Шону йимик бу ювукъ гуьнлени ичинде МТС-ни иши учунда 190 центнер натроплата да берип битген.

И.Д.

Къылчыкълы ашлыкълар тас этивсуьз къайтарылып битди

Гьамзаюрт. XVIII партсъездни атындагъы колхозну колхозчулары ва колхозчу къатынлары бу йылгъы ашлыкъ ькъайтарыв кампаниясында гечесин-гуьнуьн бир этип бек тизив ишледилер.

Мисал учун, простой машинлер булан ашлыкъ къайтарывда ишлеген Ибрагимов, Арслантавов ва Юнусов йолдашлар будай чалывда оьзлеге берильген 3 гектар гуьнлуьк норманы ерине, гьариси гуьнде 4-5 гектарны оьзлени парахатына чалып юруьгенлер. Булар йимик бу колхозда ишлеген Бабаюрт МТС-ни трактористи йолдаш Дагиров Ислам, будай чалывда оьзуьне берильген гуьнлуьк нормасын гьар гуьн 130-200 процентге ерли тамам этмеклиги булан сезонну ичинде «Сталинец» комбайн булан, 310 гектарны ерине 415 гектар ердеги ашлыкъны къайтаргъан.

Бу ишлени натижасында колхоз бу йыл 530 гектар ердеги къылчыкълы ашлыкъларын тас этивсуьз къысгъа болжалны ичинде къайтарып битди.

Гьали булар барыда гуьчуьн ашлыкъ басывгъа салгъанлар. Ашлыкъ басывда ишлейген машинист йолдаш Акъмурзаев Салимхан молотильканы бир токътавсуз ишлетип бажара.

Д.ИРБАЙХАНОВ

Ашлыкъ къайтарыв 18 иш гуьннуь ичинде тамам болду

Къотанавул. «Къамыш Отряд» колхоз 249 гектар ердеги къылчыкълы ашлыкъларын чалып ва басып, толу куьйде къайтарып битди.

Мунда ашлыкъ къайтарывда ишлеген комбайнер йолдаш Алипкъачов Нажмудин 8 гектар гуьнлуьк нормасыны ерине 19-20 гектар ашлыкъ къайтарып юруьдуьлер. Шо куьйде машинист йолдаш Девлетбиев Амангельдиде чалыв гормасын 2 къат тамам этеди.

Колхоз государствогъа берме герекли ашлыкъ поставканыда толу куьйде берип битген.

Бу колхозда агитационно-массовый ишлерде бек яхшы юруьле. Агитаторлар Гьажиев ва Сотавов йолдашлар авлакъда ишлейгенлени арасында газетлер охуп, давланы гьакъында ангълаталар ва олар булан беседалар оьтгерелер.

М.АДЖИЕВ

Тылны беклешдирелер

Люксембург. Карл Либкнетни атындагъы колхозну колхозчулары ва колхозчу къатынлары булан бирликде июлну 18-нде 231 адам ортакъчылыкъ этген общий собраниясы болду.

Колхозчулар «Совет халкъны уллу ватан даву» деген темада Райкомну инструктору йолдаш Зубаилов этген докладгъа бек уллу агьамият берип тынгъладылар.

Собраниядагъылар бир юрекден чыгъаргъан къарарында туьпдеги куьйде эсгериле:

«Фашист варварлар бизин чечекленген ватаныбызгъа чапдылар. Амма олар, бизин къоччакъ ва къоркуъв бильмейген Красный Армиябызны батыр ябушувларыны алдында титрейлер. Тылны бек ва сакъ сакъламагъа герек. Оборонаны Государственный Комитетини Председатели йолдаш Сталин бизин огъар чакъыра. Биз, къан ичивчуь къутургъан фашистлеге жавап этип, гечеси-гуьнуь булан арымай, талмай ишлемеге, ашлыкъны бир буьртуьгуьнде зая этмей къайтармакъбулан тылны беклешдирмеге, ва бизин Красный Армиябызны гьар-бир тарыкълы мал, сурсатлар булан таъмин этмеге соьз беребиз. Биз 23 июлгъа государствогъа береген гьар туьрлуь борчланы ва шолайда МТС-ни иши учун натурплатаны толу куьйде берип битежекбиз».

Колхозда мамукъланы, гьабжайны ва гуьлайланны толу куьйде чоьплери алынып, сийреклешдирилип ва сувлар салынып битген. Бу гуьнлерде ашлыкъ басыв гечеси-гуьнуь булан къызгъын куьйде давам эте.

З.И.

1941-нчы йылны 23-нчю июл айындагъы газетни 59-нчу номеринден

Гёзел Гьасанова

Уллу Ватан давну Ветераны.Бу сёзлеге кёп сый, сююв, къоччакълыкъ, эркеклик салынгъан. Бизин гьарибизни яшавубузда о сёзлер бек агьамиятлы ерни тута,юрекдеги тамурлар бир тамаша жымырлап гете.

Ветеранлар — жанын-къанын аямайлы ана топурагъы саялы ябушгъан ва уьст болгъан адамлар.Давну ортакъчылары да,тылда давгъа къаршы тургъанлар да — барысы да бизин Ватангъа кёп уллу иш этгенлер,неге тюгюл оланы яхшылыгъындан биз бугюн ачыкъ кекню тюбюнде яшайбыз,гёзел язбашны къаршылайбыз.

Бизин райондан,Бабаюртдан кёп адам фронтгъа генгюллю кюйде гетгенлер. Шулайлыкъда хыйлы агьлюлер аявлуларын тас этгенлер. Давда уьстюнлюк алып къайтмагъа бизин юртну Ветеранларына насип болгъан. Оланы атлары бизин эсибизде даимге къалажакъ ва биз оланы наслудан наслугъа варислик этип бережекбиз.

Бабаюртдагъы Ветеранланы гьакъында биз гьар заман да эсгеребиз. Бугюн шоланы арасындан чинк къагьрулу давда ортакъчылыкъ этген ва аркъасында яркъыч да булан къайтып гелип, Ватанына пайдалы болуп, ишлеп оьмюрюн йиберген Уллу Ватан давну Ветераны Омаров Нажмудин Мустапаевични гьакъында эсгермеге сюебиз.

Омаров Нажмудин Мустапаевич,1922-нчи йылда Бабаюрт районну Къаратёбе деген юртунда тувгъан.Яш заманындан берли бир затдан да тартынмайгъан улан болгъан.1941-нчи йылда, Уллу Ватан дав башлангъанда, Нажмудин Мустапаевич Хасавюрт военкоматдан таба фронтгъа йиберилген. Бир минут да ойлашмайлы,ол гёнгюллю кюйде давгъа гетген.

Бугюнлерде биз Уллу Ватан давну ортакъчысы Омаров Нажмудин Мустапаевич бизин райондан чыкъгъангъа оьктембиз,неге десе ол ва ону йимик яш уланлар, оьзлени аямайлы, бизге эркин яшавну,парахатлыкъны савгъат этген. Бары да Ветеранланы алдында тизден чегюп баракалла билдиребиз.Оьсюп гелеген яшоьрюмлеге де бизин аталарыбыз якълап,душмандан азат этип бизге аманатгъа къоюп гетген Ватаныбызны,ана топурагъыбызны аявлап ,асырап сакъламакъны насигьат этмеге сюебиз.

Антгъа бир уланы да

Къайтмады уьюне сав.

Анасындан айырып

Уьчевюн де алды дав.

Дав йыллар тарихни теренине гетген сайын, Уьстюнлюкню игитлерини сыдралары сийреклешген, бириси де къалмагъан деп айтмагъа да ярай. Биз, Уллу Уьстюнлюкню варислери, Ватанны игитлерини алдында баш иебиз, даим де оьсюп гелеген яш наслуну кёгю ярыкъ болсун, бары халкъ сююнчде яшасын учун жанын къурбан этгенлени, санларын давда къоюп гелгенлени, яралары ачытып, оьзлеге ер тапмайгъанланы даимде эсде сакълама герекбиз. Неге тюгюл, йыракъдагъы 1945-нчи йылдагъы Уллу Уьстюнлюк болмагъан буса, бугюнгю бу даражалагъа бирибиз де етишмес эдик.

Гьар районну, гьар юртну тарихинде Уллу Ватан давну ортакъчылары бар. Бизин районну ветеранлары булан ватандашлар гьаман да оьктем болгъан ва болажакъ.

Къагьрулу давну вакътисинде йимик, юртубузда нече агьлю атасыз, нече ана авлетсиз, нече къатын эрсиз, нече сюйген гелешмиссиз къалгъан. Гьатта бир агьлюден бары да уланлары давгъа гетип, къайтмай къалгъанлары да бар. Шоланы бириси – Паштаевлени уьягьлюсю. Булар оьзгелер йимик бек шат кюйде, уланларын да уьйлендирип, оланы авлетлеринден сююнюп яшай эдилер. Бираз заман оьтгенде, гиччи уланы Османгъа да той этмеге умуту болгъан.

Солтанали ва Отев Хасавюртдагъы къумукъ – педагогика техникумну охуп битдирип, муаллим касбугъа ес болгъанлар. Солтанали Хамаматюрт, Отев буса Янгыюрт школалагъа ишлемеге бакъдырылгъанлар. Дав башлангъаны булан, оьзлени кёп сюеген ата – анасын да, агьлюлерин де къоюп, уьч де улан давгъа гетген.

Уланланы уллусу Солтанали 1911-нчи йыл Къандавуравулда, Отев 1912-нчи, Осман да 1913-нчю йыл Адил-Янгыюртда тувгъан.

Дав башланып, экинчи гюн Солтанали Буйнакскийдеги пехота училищесине охумагъа йибериле, сонг давну отуна тюше. Ол миномет батальонну взводуну командири болгъан. Солтанали Гьажиевич кёп гючлю давларда ортакъчылыкъ этген ва 1942-нчи йылда Ростов областда къоччакъ кюйде жан берген. Ону уьюнде къатыны Жавгьарат ва уланы Абдулбасир гёзлей къалгъанлар. Уланы атасыны атын ер этмей, Ростовдагъы инженер-къурувчу институтну да битдирип, кёп йылланы узагъында къурув объектлерде ишлеп турду.

Отев агъасындан сонг, бир айдан давгъа чакъырыла. Ону Сталинграддагъы танкланы гьайдамагъа уьйретеген училищеге охумагъа бакъдыралар. Охувун тамамлап, Отев Т-34 танкны командири этиле, Курскда, Киевде, Житомирде къызгъын давларда ортакъчылыкъ этген. СССР-ни дазусундан оьтюп, Польшаны азатлыгъы учунгъуурушларда О.Паштаев яраланып, медсанбатгъа тюшген ва авур яралардан къолай болмай, шонда гечинген. Отевню хыйлы йылланы узагъында белгисиз тас болгъангъа санай эдилер, тек Польшадагъы язывчу, отставкадагъа полковник Януш Пшимановский ону къабурун тапгъан. Ол оьзю ятгъан госпитальны янындагъы оьлгенлер учун этилген къабурларда гёмюлген болгъан. Отев Паштаевни сюегин чыгъарып, Люблина шагьардагъы майдандагъы къошкъабурлагъа гёмюлген.

Отевню уланы Бексолтан, атасы давгъан гетген сонг, уьч айдан тувгъан. Ата бетин гёрмеген улан атасы давдан къайтар деп умут булан яшагъан. Тек Отевню гёмюлген ери табулгъанда, Бексолтанны умутлары уьзюлген.

Бексолтан да уллу болуп, школаны битдире ва лётчиклер гьазирлейген Оьр дав учув училищени тамамлап, летчик-сынавчу касбугъа ес бола. Ол билимлерин камиллешдирмек муратда, Новочеркасск шагьардагъы институтунда да охуй. Бексолтан Паштаев районда гьар тюрлю къурумларда загьмат тёкген ва абурлу ёлбашчыланы бириси саналгъан. Бугюнлерде ол да бизин арабызда ёкъ.

Уланланы гиччиси Осман, тогъузунчу класда охуйгъанда, гёнгюллю кюйде давгъа гете. Ол Грузиядагъы дав училищеге охумагъа йиберилген. Ондан сонг, Севастополь шагьарда юрюлюп турагъан давну лап ортасына бакъдырылгъан. Осман фронтда разведчини къуллугъун кютген. Давда гёрсетген игитликлери саялы, ол Къызыл Юлдуз, Ватан давну 1-нчи ва 2-нчи даражалы орденлери булан савгъатлангъан. О.Паштаев 1945-нчи йылда январ айында, Гюнтувуш Пруссияда юрюлген дав агьвалатдарда жан берип, Калининград областда гёмюлген.

Бу агъа-инилер гьариси оьз къоччакълыгъын гёрсетгенлер. Дав буланы тюрлю-тюрлю якълагъа ташлагъан. Бир агьлюден гетген уланланы давну оту бирин де аямагъан . Антгъа бириси де къалмагъан, оланы анасыны юрегиндеги гьалны дагъы гиши сезмесин. Яшлары оьлген деген кагъыз гелгенден къайры да, Отев белгисиз тас болгъан деген кагъыз да гелген. Къайгъы къуршагъан ананы бираз сабур этеген – олардан къалгъан авлетлер болгъан. Османны агьлюсю, эсделикге авлетлери де ёкъ экенге, ана бек къарсалагъан ва къалгъан оьмюрюн гююп-янып оьтгерген.

Дав бир агьлюню де аямагъан. Бизин райондан давгъа гетип, къайтмагъанлар хыйлы бар. Биз, яш наслу, оланы алдында тизден чёгюп, эркин яшав саялы баракаллабызны билдиребиз.

Гёзел Гьасанова

Селение Тамазатюбе — ничем неприметное селение, каких много на необъятных просторах России. Это селение, — часть жизни многих и многих людей ныне здравствующих и уже ушедших в иной мир, которые здесь родились, сделали свои первые шаги, впервые ступили за порог школы, уехали учиться в большой город. Одним словом, это малая Родина. Где бы человек не находился, он всегда будет чувствовать незримую нить любви к этому месту. У каждых своих моментов жизни, о которых он будет помнить всегда: семья, родной дом, родная улица, первая учительница, родная школа, друзья, первая любовь, разочарования и победы. Но, наверное, каждый человек, где бы он ни был, будет гордо нести честь и достоинство своей малой Родины. Это рассказ об одном летчике, смелом и отважном сыне Дагестана, прославившим свою малую Родину — Тамазатюбе.

Шарабутдин Исмаилович Саидов родился в 1921 году 18 августа в с.Тамазатюбе в семье крестьянина-бедняка. С 1928 по 1932 год учился в сельской школе, с 1932 по 1935 гг. — в Адильянгиюртовской неполной средней школе, а с 1935 года уже в Кизлярской средней школе №15, которую окончил в 1938 году. С 1939 г. по 1940 г. работал заведующим агентством связи при с. Тамазатюбе. С февраля по июль 1940 г. работал заместителем начальника районной конторы связи Бабаюртовского района. С июля по декабрь 1940 г. секретарем сельисполкома в с.Тамазатюбе, далее, по май 1941 г. начальником отделения связи совхоза №1 им.15 лет ДАССР Бабаюртовского района. Все эти годы после окончания школы у него была одна мечта – стать летчиком и покорить небо.

И вот, в мае 1941 года мечта Шарабутдина начинает сбываться: он зачисляется курсантом Армавирского военно-авиационного училища летчиков. В сентябре 1944 года он успешно оканчивает учебное заведение и направляется летчиком-истребителем в военно-воздушные силы Красной Армии для несения службы на Карельском фронте. Там, с 07.10 по 25.10.1944 года проводится наступательная Петсамо-Киркенесская операция против немецких захватчиков. Район боевых действий занимал узкую полосу побережья Баренцева моря с незамерзающими портами Сёр-Варангер (Киркенес) и Петсамо (Печенга), с крупными населенными пунктами: Большая Западная Лица, Сальмиярви, Никель, Наутси, Нейден. Поверхность района военной операции носил сильно пересеченный характер с высотами, превосходящими 500 метров. Берег Баренцева моря — высокий и каменистый: прибрежная полоса суши на глубину до 15 км представляла собой сплошные массивы гранитных скал, покрытых только мхом и кустарником. Весь район боевых действий, за исключением долины реки Патсо-Йоки, представлял собой горную тундру. Множество озер и труднопроходимых болот, обширные массивы, загроможденные каменными глыбами, бездорожье большей части местности чрезвычайно затрудняли движение и маневры наших вооруженных сил. Вне дорог движение автотранспорта, артиллерии и танков было невозможным без инженерных работ, а преобладающий всюду каменный грунт затруднял земляные работы по прокладке колонных путей для наступательных действий. Поэтому в этой операции немаловажная роль отводилась именно авиации, в частности 197-му истребительному авиационному полку, в котором и служил Шарабутдин Саидов. По окончании Петсамо-Киркенесской операции он был награжден медалью «За оборону Советского Заполярья».

В его фронтовой жизни было еще одно событие, о котором он мог рассказать только своим очень близким друзьям.

22 ноября 1943 года из Москвы, в условиях глубокой тайны отбыл специальный литерный поезд №501 по маршруту Москва — Сталинград — Баку. Состав поезда состоял из трех паровозов и бронированных вагонов, один из которых весил более 80 тонн. Мало кто знал, какие пассажиры едут в этом поезде. А в этом поезде находились Иосиф Сталин, Вячеслав Молотов и Клим Ворошилов. Сталин как раз и располагался в отдельном, самом внушительным по весу бронированном вагоне. Вместе с ними в дорогу отправился и народный комиссар внутренних дел СССР Лаврентий Берия (он тоже ехал в отдельном вагоне), а также ответственные работники Наркомата иностранных дел и Генерального штаба. Иосиф Сталин ехал на Тегеранскую международную конференцию с участием Рузвельта и Черчилля, которая проходила с 8 ноября по 1 декабря 1943 г., где наконец-то было принято решение об открытии второго фронта Великой Отечественной. Нарком внутренних дел СССР Лаврентий Берия отвечал с советской стороны за безопасность трехсторонней встречи.

Путешествие не заладилось с самого начала. Вот первое тревожное донесение: «На станции Голутвин (Московско-Рязанская железная дорога) во время кратковременной остановки в темноте на тендер (прицепная часть паровоза для хранения запаса воды и угля) основного поезда, в котором ехал тов. Сталин, сели трое неизвестных. Они были задержаны охраной и сданы для проверки в Рязани. После разбирательства выяснилось, что все трое были уголовниками, объявленными в розыск».

Поезд Сталина продвигался с трудом, в пути возникали большие задержки, поездная бригада еле-еле укладывалась в график. Как следует из донесений, это происходило «из-за выделения неисправных паровозов, расплавления подшипников, горения буксов, выявления лопнувших рельсов...». Плюс к этому, как говорилось в документе, в пунктах остановок поезда, за исключением Рязани, отсутствовала закрытая телефонная ВЧ-связь с Москвой по причине обрыва проводов от гололеда, в результате чего 24 и 25 ноября 1943 г. Верховный Главнокомандующий не мог связаться со своей ставкой по телефону из Сталинграда, Армавира и Минвод. Пришлось использовать другие виды связи, в том числе и шифрованную. Берия был взбешен. Он потребовал расследовать причины отсутствия ВЧ-связи и наказать виновных. На одном из участков пути поезд чуть было не попал под налет германских бомбардировщиков. С воздуха специальный литерный поезд прикрывала шестерка, а на отдельных участках восьмерка истребителей. В составе шестерок-восьмерок истребителей выполнял специальное задание летчик Шарабутдин Исмаилович Саидов.

Специальный литерный поезд прибыл 26 ноября на станцию Килязи, что в 85 км от Баку. Сталин и его свита сразу же проследовали на аэродром, где их

уже ждали шесть американских самолетов «Дуглас С-47». Из воспоминаний сотрудника Госбезопасности Александра Яшина: — Как в Тегеран, так и обратно вся делегация летела в одном самолете, что, на мой взгляд, было очень опасно: я бы разделил делегацию на два самолета. За штурвалом первого самолета был командующий авиацией дальнего действия маршал Александр Голованов, а второго — личный пилот Сталина полковник Валентин Грачев. Когда руководители СССР подходили к первому самолету, у него «чихнул» мотор. А это, как известно, плохая примета. Сталин развернулся, и все пошли во второй самолет — к Грачеву. Полет продолжался 50 минут. Около полудня 26 ноября «Дуглас» со Сталиным на борту благополучно приземлился в Тегеране.

Советская делегация покинула Тегеран во второй половине дня 2 декабря 1943 года. Первыми с тегеранского аэродрома в воздух поднялись два двухмоторных самолета. В одном из них был И.В. Сталин, во втором — группа экспертов Генерального штаба. Через некоторое время в Тегеран по военной радиосвязи поступило сообщение о том, что самолеты благополучно приземлились в Баку. По возвращению, Сталин, дав указание представить к награждению участников, обеспечивающих работу конференции, а также летчиков-истребителей, сопровождавших самолеты туда и обратно, на поезде убыл в Москву.

Список награжденных «за выполнение специального задания правительства» был опубликован в газете «Ведомости Верховного Совета СССР» уже 24 декабря 1943 года. Он был подготовлен командующим А.Головановым и согласован со Сталиным. В списке из 80 человек наземный и летный персонал представлены были почти поровну. Были там и представители ГВФ (гражданского воздушного флота), ВВС (военно-воздушных сил), дальней авиации, авиатехники. Но рядовые летчики-истребители, в том числе и Шарабутдин Саидов, в список не попали. И только по прошествию многих лет заслуженная награда все же нашла своего героя. Указом Президиума Верховного Совета СССР от 29.04.1954 Саидов Ш.И. был награжден орденом Красной Звезды.

Уже после Великой Отечественной войны наш герой в составе летных экипажей находился в специальных служебных командировках: в течение 1948 года в Германской Демократической Республике (зона ответственности СССР по итогам Потсдамской конференции), октябрь 1949 года в Польской и Чехословацкой Народных Республиках, январь-март 1954 года Китайская Народная Республика. В январе 1956 года был комиссован из авиации по медицинским показаниям, сказалась контузия, полученная в одном из воздушных боев на фронте. Но и в условиях мирного времени Шарабутдин Исмаилович продолжал активную работу на благо своей Родины. На заседании бюро Бабаюртовского райкома КПСС 26 марта 1956 года он утверждается заместителем заведующего отделом пропаганды и агитации Бабаюртовского райкома КПСС. VI Пленум Бабаюртовского райкома КПСС 21 августа 1957 года утверждает его в должности заведующего отделом пропаганды и агитации райкома. По рекомендации Дагестанского обкома КПСС был направлен на работу в Управление Государственного страхования по Дагестанской АССР на должность начальника отдела кадров, где и проработал долгие годы.

В 1945 году на его жизненном пути встретится девушка по имени Вера, которая станет его женой, и с которой он проживет жизнь до конца своих дней. В 1947 году у них родится сын Эдуард, который пойдет по стопам своего отца и тоже станет военным летчиком, а в 1953 году родится дочь Елена, которая и поныне живет, и здравствует в городе Махачкале.

Шарабутдин Исмаилович Саидов был награжден орденом Отечественной войны II степени, 2 медалями «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1945 гг.» и «За боевые заслуги».

Были и другие награды за работу в мирное время.